Λογικές Πλάνες (2ο μέρος)
Στο πρώτο μέρος είδαμε ότι με τον όρο “Λογική Πλάνη” εννοούμε, σε συντομία, κάθε λογικό σφάλμα ή τέχνασμα, που αποδυναμώνει έως ακυρώνει ένα επιχείρημα το οποίο σκοπό έχει να μας παραπλανήσει. Μια μέθοδος που συναντάμε συχνά σε προφητείες, διαφημίσεις και πολιτικές ρητορείες. Αναφέραμε επίσης τέσσερα παραδείγματα, τέσσερεις πολύ συνηθισμένες λογικές πλάνες: “βεβιασμένη γενίκευση”, “επίκληση στην αυθεντία”, “ψευδές δίλημμα” και “ad hominem”.
Σε αυτό το άρθρο θα δούμε μερικές ακόμη λογικές πλάνες, εστιάζοντας σε αυτές που χρησιμοποιούνται για “πλύση εγκεφάλου” και τελικά οδηγούν σε κυνήγι μαγισσών, ολοκαυτώματα, “ανθρωποφαγία”, χουλιγκανισμό και διάφορες μαζικές υστερίες. Τα τεχνάσματα αυτής της κατηγορίας, μαζί με την “επίκληση στην αυθεντία” έχουν υψηλό ποσοστό επιτυχίας και, εξαιτίας αυτού, είναι πολύ δημοφιλή: τα συναντάμε σχεδόν παντού. Χρησιμοποιούνται άλλωστε από την αρχαιότητα, με πασίγνωστα παραδείγματα τις καταδίκες του Σωκράτη και του Γαλιλαίου, την Ιερά Εξέταση και το “μακαρθισμό”.
Πριν από τα παραδείγματα όμως, αξίζει να αναφέρουμε ότι η “καθαρή” κριτική σκέψη δεν είναι κάτι με το οποίο γεννιόμαστε, κάτι έμφυτο. Τουναντίον, η Λογική είναι κάτι το οποίο απαιτεί εκπαίδευση και εξάσκηση, όπως κάθε τέχνη ή επιστήμη. Η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου τη χρησιμοποιεί όσο ένα πιάνο ή ένα αλυσοπρίονο ή ένα ακόντιο. Αυτό είναι ένα γεγονός και, δυστυχώς, πάντα θα υπάρχουν οι επιτήδειοι που το εκμεταλλεύονται.
Προσφυγή στην άγνοια
Ένα τέχνασμα, που χρησιμοποιεί την άγνοια σαν απόδειξη ορθότητας: “αφού δεν μπορούμε να αποδείξουμε το Α, άρα ισχύει το Β”.
Όταν κάτι δεν μπορούμε να το αποδείξουμε, δε σημαίνει αναγκαστικά ότι δεν ισχύει. Κυρίως όμως, για να ισχύει το Β, πρέπει αυτό να αποδειχθεί ρητά και ευθέως. Το αν αποδεικνύεται ή όχι το Α, ίσως αποτελεί μια ένδειξη αληθοφάνειας του Β, αλλά τίποτα περισσότερο. Την πλάνη αυτή την είχε εκφράσει πολύ εύστοχα ο Καρλ Σαγκάν: “η απουσία αποδείξεων δεν αποτελεί απόδειξη απουσίας”.
Α1: Δεν μπορώ να αποδείξω ότι αύριο θα βρέξει. Άρα αύριο θα έχει λιακάδα.
Α2: Δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι δεν είμαι ελέφαντας (ή ο Θεός). Άρα είμαι ελέφαντας (ή ο Θεός).
Α3: Δεν μπορώ να αποδείξω ότι είμαι αθώος. Άρα είμαι ένοχος.
Τρία παραδείγματα λογικής πλάνης, όλα εξίσου άκυρα, για τον ίδιο λόγο: η απόδειξη του ισχυρισμού στο δεύτερο μέρος κάθε φράσης, πρέπει να είναι άμεση, ρητή και ευθεία.
Το τρίτο παράδειγμα μάλιστα, έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή το βλέπουμε (ή θα έπρεπε) σε κάθε δίκη. Στην πραγματικότητα, η ενοχή οφείλει να αποδειχθεί χωρίς περιστροφές και αμφιβολίες, διαφορετικά δεν υφίσταται (σχετικό: τεκμήριο αθωότητας). Η αδυναμία απόδειξης αθωότητας μπορεί, σε κάποιες περιπτώσεις, να λειτουργήσει ενισχυτικά ή υποστηρικτικά προς άλλα στοιχεία, αλλά δεν είναι αποδεκτό επιχείρημα από μόνη της και δεν αποτελεί απόδειξη ενοχής.
Προσφυγή στην πλειοψηφία (ad populum)
Είναι ίσως η πιο ευρέως χρησιμοποιούμενη πλάνη για τη χειραγώγηση των μαζών και η οποία είναι πολύ δημοφιλής ακόμη και στην καθημερινότητα, ακριβώς λόγω της διαχρονικής επιτυχίας της: “αφού το λένε πολλοί άρα είναι αλήθεια”. Μια μέθοδος που συναντάμε στα χρηματιστήρια, στις θρησκείες, στις διαφημίσεις, στην πολιτική και σχεδόν οπουδήποτε υπάρχει ή χρειάζεται μαζικότητα. Να σημειώσουμε ότι, τόσο η Ψυχολογία όσο και η Κοινωνιολογία έχουν ασχοληθεί με αυτή τη μέθοδο, αλλά αυτό ξεφεύγει από το σκοπό του άρθρου.
Η ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα τόσο του λάθους αυτής της μεθόδου όσο και των τραγικών, σε κάποιες περιπτώσεις, συνεπειών της. Ενδεικτικά, μέχρι τον Κοπέρνικο, γύρω στο 1500 μΧ, όλοι δέχονταν την άποψη του Πτολεμαίου από το έτος 200 μΧ ότι η γη είναι το κέντρο του σύμπαντος. Όλοι έκαναν λάθος, επί 1300 χρόνια. Τη δε θεωρία της επίπεδης γης, υπάρχουν μέχρι και σήμερα άνθρωποι που την πιστεύουν.
Στην Κίνα έχουν ένα ωραίο ρητό, σχετικά με αυτή την πλάνη: “τρεις άνθρωποι φτιάχνουν μια τίγρη”. Συναντάς έναν στο δρόμο και σου λέει ότι είδε μια τίγρη στην πόλη. Δεν τον πιστεύεις. Σε άλλη στιγμή, ένας δεύτερος σου λέει και αυτός ότι είδε μια τίγρη στην πόλη. Αρχίζεις να αμφιβάλεις. Όταν το άλλο πρωί ένας τρίτος σου πει ότι είδε και αυτός μια τίγρη στην πόλη, το θεωρείς πλέον γεγονός και συχνά το μεταφέρεις και σε άλλους, παρότι δεν έχεις δει καμία τίγρη και δεν έχεις άλλη απόδειξη.
Παραφράζοντας μια παλιά διαφήμιση, το επάγγελμα που αξιοποιεί συστηματικά αυτήν την πλάνη, “Είκοσι εννέα κατασκευαστές πλυντηρίων συνιστούν προσφυγή στην πλειοψηφία. Αυτοί ξέρουν.”. Είναι μια λογική πλάνη επειδή (α) υπάρχουν διάφορες άλλες περιπτώσεις εκτός από το να “ξέρουν” (πχ να αμοίβονται ή να αδιαφορούν ή να έχουν κοινό συμφέρον) και (β) μπορεί να ισχύει το ίδιο για οποιαδήποτε άλλη λογική πλάνη, εκτός της προσφυγής στην πλειοψηφία.
Εσφαλμένος συσχετισμός ή πλάνη της ψευδούς αιτίας (post hoc)
Κάποια γεγονότα συνδέονται μεταξύ τους με μια σχέση αιτίας-αποτελέσματος, εντελώς αυθαίρετα, χωρίς δηλαδή επαρκή τεκμηρίωση ή, έστω, λογική συνέχεια. Η σύνδεση συνήθως γίνεται εξαιτίας της χρονικής συνέχειας, γι’ αυτό και θα τη συναντήσουμε επίσης με τον ορισμό “μετά από αυτό άρα εξαιτίας αυτού”. Είναι μια “βολική” πλάνη που την εκμεταλλεύονται διάφοροι επιτήδειοι, όπως άλλωστε τις περισσότερες, αλλά είναι επίσης και πολύ συνηθισμένη στην καθημερινότητά μας: επειδή γνωρίζουμε οτι η αιτία προηγείται χρονικά του αποτελέσματος, άθελά μας αποδίδουμε αυτή τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος σε άσχετα μεταξύ τους γεγονότα, απλώς επειδή το ένα συνέβη μετά το άλλο.
Α1: Σκεφτόμουν το Γιάννη και με πήρε τηλέφωνο – και δεν είναι η πρώτη φορά. Σίγουρα έχουμε τηλεπάθεια.
– Είναι εσφαλμένος συσχετισμός, επειδή (α) δεν σε παίρνει τηλέφωνο κάθε φορά που τον σκέφτεσαι και (β) δεν τον σκέφτεσαι κάθε φορά που σε παίρνει τηλέφωνο. Απλώς θυμάσαι αυτές τις ελάχιστες φορές, αγνοώντας τις υπόλοιπες. Αυτό συμβαίνει επειδή ο μέσος άνθρωπος έχει μια “αδυναμία”: ανακαλεί ευκολότερα τις θετικές μνήμες (αυτές που επαληθεύουν τα πιστεύω του) από τις αρνητικές (όσες τα διαψεύδουν).
Α2: Ένα ακόμη παράδειγμα μπορεί να “στηθεί” πάνω στο κινέζικο ρητό που αναφέραμε προηγουμένως, με τους τρεις ανθρώπους που έφτιαξαν μια τίγρη. Διαδίδοντας αυτή τη φήμη οι πολίτες μεταξύ τους, δημιουργήθηκε σταδιακά τέτοιος “θόρυβος”, ώστε η πόλη αποφάσισε να βγάλει περιπολίες για να διώξουν την τίγρη. Τρεις μέρες και πολλές περιπολίες αργότερα, ο υπεύθυνος ανακοίνωσε ότι οι περιπολίες ήταν εξαιρετικά επιτυχημένες, αφού δεν εμφανίστηκε καμία τίγρη. Θεώρησε, εσφαλμένα, ότι οι περιπολίες ήταν η αιτία της άφαντης τίγρης.
Το κουτί της Πανδώρας ή “Ολισθηρή Οδός” (slippery slope)
Με αυτή την λογική πλάνη, κάποιος προσπαθεί να πείσει ότι μια αλληλουχία γεγονότων έχει αναγκαστικά μια συγκεκριμένη κατάληξη, όταν στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλά κενά στο συλλογισμό του και η κατάληξη που περιγράφει είναι απλώς μία πιθανότητα.
Α1: Σήμερα άργησες δέκα λεπτά, αύριο θα αργήσεις μια ώρα, στο τέλος θα σε πληρώνω χωρίς να δουλεύεις.
Α2: Βάλανε δελτίο στα καύσιμα και στα τρόφιμα. Στο τέλος θα γίνουμε Σοβιετική Ένωση.
Α3: Αν επιτρέψουμε την προσωπική χρήση της μαριχουάνας, σε λίγα χρόνια θα γίνουμε Κολομβία.
Α4: Σήμερα μια μπίρα, αύριο ένα ουίσκι, στο τέλος θα πεθάνεις αλκοολικός.
Είναι όλα λογικές πλάνες επειδή δεν υπάρχει καμία απόδειξη οτι τα γεγονότα θα εξελιχθούν έτσι.
Αν σας αρέσει αυτό το άρθρο, ζητήστε από την Εφημερίδα μια συνέχεια με περισσότερες πλάνες και παραδείγματα.
Βασίλης Τερζόπουλος
alombar42@gmail.com
* Τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν. Η φράση εννοεί ότι όσα λέμε ξεχνιούνται και χάνονται, ενώ όσα γράφουμε μένουν και ελέγχονται συνεχώς, επομένως πρέπει να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί στα γραπτά μας.