[quote]Η απόκρυψη των θησαυρών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών[/quote]
Μέρος Α’
Τίποτα δεν ορίζει την ταυτότητα ενός λαού όπως η Ιστορία του. Τα μνημεία του πολιτισμού αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα των πράξεων των προγόνων μας, του τρόπου ζωής τους, των αξιών που διαμόρφωσαν το ήθος τους. Αυτή ακριβώς η ισορροπία αξιών ανατρέπεται πρώτη στον πόλεμο. Αξίες όπως η ανθρώπινη ζωή, η ελευθερία, η ανθρωπιά, ο σεβασμός απαξιώνονται. Ταυτόχρονα, απαξίες όπως ο εθνικισμός, το μίσος και ο ρατσισμός τρέφουν τις συνειδήσεις των θιασωτών του πολέμου.
Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος (1914-1918) υποδαυλίστηκε από την σφοδρή επιθυμία της Γερμανίας για αναδιανομή των ρόλων των Μεγάλων Δυνάμεων και των σφαιρών επιρροής ανά την οικουμένη. Ο Β’ Παγκόσμιος(1939-1945) πέρα από την αιτία αυτή ενδυναμώθηκε από την απογοήτευση που είχε προκαλέσει η οικονομική κρίση του 1929 και την ταυτόχρονη άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη. Εθνικιστικά κινήματα στην Ισπανία, την Ιταλία και κυρίως τη Γερμανία διέσπειραν το φόβο και το μίσος στην Ευρώπη. Πολλοί ήταν εκείνοι που πίστεψαν ότι ο πόλεμος ήταν η λύση σε έναν κόσμο που έμοιαζε στάσιμος στα προβλήματα του.
Ο ίδιος ο Αδόλφος Χίτλερ δε δίστασε να καπηλευτεί αξίες του αρχαίου κόσμου για να ‘ντύσει’ ιδεολογικά την προπαγάνδα του σχετικά με την ‘ανωτερότητα’ της γερμανικής φυλής. Κανένα δώρο δεν συγκινούσε το ‘Φύρερ’ τόσο, όσο τα λάφυρα από τους αρχαιολογικούς θησαυρούς των κατακτημένων χωρών. Πολλά, σημαντικά και αναντικατάστατα έργα τέχνης καταστράφηκαν κατά τον πόλεμο. Το απαύγασμα του κάλλους και της αισθητικής, το απόσταγμα της ανθρώπινης σοφίας και ευαισθησίας, ό,τι καλύτερο παρήγαγε η ανθρώπινη φύση κινδύνευσε με αφανισμό.
Με την κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ελλάδα καλείται να αντιμετωπίσει τις δυνάμεις του Άξονα. Θα το πράξει στο μέτωπο με αυταπάρνηση, απαράμιλλη γενναιότητα και σθένος κατά το πρότυπο των προγόνων στη Σαλαμίνα, στο Μαραθώνα, στις Θερμοπύλες. Όμως, όπως και ο λαός έτσι και τα μνημεία της χώρας κινδύνευαν άμεσα και σύντομα θα αντιμετώπιζαν τη λεηλασία και τη βεβήλωση των κατακτητών. Οι αρχαιολόγοι του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα το γνώριζαν. Κι έτσι ξεκινά μέσα στο εμπόλεμο κλίμα ένας πρωτόγνωρος αγώνας για τη σωτηρία των εθνικών θησαυρών.
Οι πρώτες συζητήσεις για τη διάσωση των αρχαιοτήτων είχαν γίνει από το 1937, όταν ήδη ήταν πολλά τα σημεία που προμήνυαν έναν γενικευμένο πόλεμο. Τότε, η κυβέρνηση Μεταξά είχε ζητήσει την εκπόνηση ενός πλήρους σχεδίου φύλαξης και διάσωσης των αρχαιοτήτων σε περίπτωση βομβαρδισμού από αέρος ή οδομαχιών. Μάλιστα, η κυβέρνηση απαιτούσε τη σύνταξη καταλόγων με τους πολυτιμότερους θησαυρούς που έπρεπε πάση θυσία να διασωθούν. Στο αίτημα αυτό οι αρμόδιοι αρχαιολόγοι απάντησαν πως όλα τα ευρήματα ήταν εξίσου πολύτιμα και ότι μια τέτοια αξιολόγηση και διαλογή ήταν απλά αδύνατη.
Μια πρώτη σκέψη ήταν η κατασκευή ειδικών καταφυγίων στα οποία θα μεταφέρονταν τα εκθέματα του μουσείου και των αποθηκών. Όμως κάτι τέτοιο ήταν εξαιρετικά δαπανηρό και ακόμα η θέση των καταφυγίων αυτών πιθανότατα δεν θα έμενε για πολύ άγνωστη από τους κατακτητές. Μια από τις προτάσεις που έγιναν το 1937 ήταν και αυτή του Ν. Κυπαρίσση, Έφορου Αρχαιοτήτων Αθηνών που πρότεινε τη μεταφορά σε κηρυγμένες ‘αρχαιολογικές πόλεις’, τις οποίες οι διεθνείς συμβάσεις αναγνώριζαν ως απαραβίαστες. Ήλπιζε δηλαδή ότι, αν οι αρχαιότητες μεταφέρονταν στην Ακρόπολη, οι κατακτητές θα σέβονταν τον ιερό βράχο και θα απέφευγαν τους βομβαρδισμούς και τις λεηλασίες του χώρου αυτού. Η λύση αυτή αποδείχθηκε πολύ ρομαντική σε σχέση με την αγριότητα του πολέμου που ακολούθησε και ευτυχώς δεν υιοθετήθηκε.
Η λύση που επικράτησε ως ιδανική ως προς τις ακραίες αυτές συνθήκες θυμίζει σε πολλά τα ευφυή σοφίσματα των μύθων και της Ιστορίας μας σαν το Δούρειο ίππο ή πάλι κάτι από τα τεχνάσματα των διάσημων ταχυδακτυλουργών. Οι θησαυροί θα παρέμεναν στο Μουσείο. Ωστόσο, θα ήταν αόρατοι στον εισβολέα, αιφνίδια εξαφανισμένοι, καλά κρυμμένοι στα έγκατα του ‘σπιτιού’ τους.
Στις 11 Νοεμβρίου 1940 το σχέδιο απόκρυψης των αρχαιοτήτων τίθεται σε εφαρμογή με την αποστολή ειδικών οδηγιών προς τις τοπικές διευθύνσεις ‘δια την προστασίαν των αρχαίων των διαφόρων μουσείων από τους εναέριους κινδύνους’. Με άκρα μυστικότητα οι αρχαιολόγοι και οι εργατοτεχνίτες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου δίνουν μάχη με το χρόνο εργαζόμενοι νυχθημερόν.
Οι οδηγίες σχετικά με την ασφάλιση των ογκωδών μη μετακινήσιμων αντικειμένων ανέφεραν δύο μεθόδους. Η πρώτη μέθοδος θα εφαρμοζόταν ‘δια της περικαλύψεως του αγάλματος δια γαιοσάκων, αφού προηγουμένως τούτο περιβληθή δι’ ενός ξύλινου ικριώματος επενδεδυμένου δια σανίδων’. Η δεύτερη μέθοδος, η οποία προτιμήθηκε, προέβλεπε την κατάχωση των αγαλμάτων μέσα στο δάπεδο της αίθουσας, όπου εκτίθονταν. Τα αγάλματα θα θάβονταν ακριβώς μπροστά από τα βάθρα τους κάτω από το δάπεδο. Αν ο χώρος αυτός δεν ήταν επαρκής για όλα τα εκθέματα, η κατάχωση μπορούσε να γίνει με ορύγματα στην αυλή του μουσείου ή στα υπόγεια άλλων δημόσιων ιδρυμάτων.
Η σημασία που δόθηκε στην επιχείρηση αυτή είναι προφανής από την λεπτομερέστατη περιγραφή των οδηγιών ασφάλισης και διάσωσης. Αρχικά, έπρεπε να πραγματοποιηθεί η εκσκαφή ορύγματος, το οποίο θα επενδυόταν με οπλισμένο σκυρόδεμα. Εκεί τα αγάλματα τοποθετήθηκαν ‘σα νεκρά σώματα σε τάφο’, έναν ‘τάφο’ εντούτοις που θα απέτρεπε τη φθορά και θα επέτρεπε τη διάσωση. Στη συνέχεια, το όρυγμα καλύφθηκε ως άνω με αδρανή υλικά και σφραγίστηκε με τσιμεντόπλακα.
Μεγαλόπρεπα αγάλματα όπως ο Κούρος εν προμάχοις (Αναβύσσου) και ο Κούρος του Σουνίου καταδύθηκαν με αυτοσχέδιους σχοίνινους γερανούς σε ορύγματα που ανοίχτηκαν ακριβώς μπροστά από τα βάθρα τους κι έφταναν τα 4 μέτρα βάθος.
Όσον αφορά τα πήλινα και χάλκινα αντικείμενα, αυτά εγκιβωτίστηκαν σε κιβώτια που είχαν πρώτα επενδυθεί με χαρτί εμποτισμένο στην πίσσα ή το κερί. Κανείς δε γνώριζε πότε θα τελείωνε η φρικτή περιπέτεια του πολέμου και με τον τρόπο αυτό τα ευπαθή αυτά αντικείμενα θα προστατεύονταν από τη φθορά της υγρασίας.
Η προσήλωση και η εργατικότητα του ανθρώπινου δυναμικού του μουσείου ξεπερνούσε τα όρια του απόλυτου επαγγελματισμού και άγγιξε τον ηρωισμό διασώζοντας με το εγχείρημα αυτό την πολιτιστική κληρονομιά και την εθνική μνήμη όλων των Ελλήνων.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ- ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ