Λογικές Πλάνες (1ο μέρος)
Πολλοί επιτήδειοι, αλλά και αθώοι, “πείθουν”, ή προσπαθούν να πείσουν, χρησιμοποιώντας μια μορφή απάτης ή σφάλματος, που λέγεται Λογική Πλάνη. Κάθε μέρα θα συναντήσετε αυτά τα, πολύ επιτυχημένα, “σφάλματα”, τόσο στον καθημερινό όσο και στον επίσημο λόγο. Επιχειρήματα που δεν “στέκουν”, αλλά είναι έτσι δομημένα ώστε φιλτράρονται από το μυαλό μας σαν “ορθά”. Ισχυρισμοί που κατ’ αρχήν φαίνεται να “πείθουν”, ενώ με μια προσεκτική ανάγνωση, είναι άκυροι και απλώς προσπαθούν να παραπλανήσουν τη λογική μας. Κάποιες λογικές πλάνες είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς, πχ όσες αναφέρουν “αφού ισχύει αυτό άρα ισχύει και το άλλο” ή “αφού το λέει αυτός, τότε είναι σωστό (ή λάθος)”.
Λογικές πλάνες βρίσκουμε συνεχώς στους λόγους των κάθε λογής προφητών αλλά και πολιτικών, σε όλο τον κόσμο, ενώ τις συναντάμε και μέσα στο σπίτι μας: τις χρησιμοποιούμε εμείς οι ίδιοι, έστω και εν αγνοία μας. Για παράδειγμα, λογική πλάνη έχουμε όταν το παιδί ρωτάει “γιατί αληθεύει αυτό;” και απαντάμε “επειδή το λέω εγώ”. Στην πραγματικότητα εξαπατούμε το παιδί – άσχετα, βέβαια, αν αυτό γίνεται επειδή δεν αντέχουμε να απαντάμε τα χιλιάδες “γιατί” των παιδιών.
Πώς όμως καταλαβαίνουμε ότι ένα επιχείρημα αποτελεί ή περιέχει λογική πλάνη;
Οι νομικοί (αλλά όχι μόνο), γνωρίζουν καλά τον όρο, μιας και οφείλουν να χρησιμοποιούν λογικά επιχειρήματα και εκπαιδεύονται σε αυτό. Εντοπίζουν μια λογική πλάνη πιο εύκολα από τον μέσο άνθρωπο και θα δείτε συχνά στο λόγο τους φράσεις που ξεκινούν από “ad”, όπως “ad populum” ή “ad hominem”, τις οποίες κατά κανόνα χρησιμοποιούν για να στιγματίσουν λογικές πλάνες. Ατυχώς, η γνώση αυτή τους κάνει και επιρρεπείς στην χρήση τους, αφού γνωρίζουν ότι ο μέσος άνθρωπος θα παραπλανηθεί. Αυτό όμως ξεφεύγει από το σκοπό αυτού του άρθρου.
Σε συντομία, Λογική Πλάνη στη Φιλοσοφία (η οποία στηρίζεται στη Λογική), αποτελεί ένα επιχείρημα που περιέχει λογικό σφάλμα, κατά τρόπο που το επιχείρημα μοιάζει ορθό, ενώ είναι ανεπαρκές, έως και άκυρο. Οτιδήποτε παραπλανεί τη λογική μπορεί να θεωρηθεί Λογική Πλάνη. Αυτή είναι μια απλοϊκή εξήγηση, αλλά ο χώρος είναι περιορισμένος: στο Διαδίκτυο θα βρείτε άφθονες και έγκυρες πληροφορίες. Εδώ μας ενδιαφέρει το πώς αναγνωρίζουμε πρακτικά μια Λογική Πλάνη και ένας καλός τρόπος είναι μερικά παραδείγματα που, δυστυχώς, συναντάμε καθημερινά. Πριν από αυτό όμως, να σημειώσουμε οτι, στη Λογική, δεν υπάρχει “περίπου” ή “σχεδόν”: ένα επιχείρημα είτε είναι αποδεκτό ή όχι. Το “σχεδόν ορθό” απορρίπτεται.
Βεβιασμένη γενίκευση: ένα λάθος που “βολεύει”.
Δυο μαύροι (ή κίτρινοι ή Γερμανοί ή έφηβοι ή Εβραίοι ή Ρομά ή οτιδήποτε) έκλεψαν. Επομένως όλοι οι μαύροι (ή κίτρινοι ή Γερμανοί ή έφηβοι ή Εβραίοι ή Ρομά ή οτιδήποτε) είναι κλέφτες.
Ένα ελάχιστο δείγμα ορθότητας (πράγματι αυτοί οι τρεις έκλεψαν), δεν αντιπροσωπεύει το σύνολο. Από την άλλη, αν ο συλλογισμός ήταν ορθός, τότε κάθε φορά που δυο “όχι μαύροι” κλέβουν, θα έπρεπε να συμπεράνουμε ότι όλοι οι “όχι μαύροι” είναι κλέφτες.
** Στην πραγματικότητα, η παραβατικότητα είναι μεγαλύτερη στα ανώτερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα: Αστυνομικά Χρονικά (Αστυνομίας Πόλεων), Ιαν-Φεβ 1983.
Επίκληση στην αυθεντία: “η θεία Όλγα ξέρει”.
Κάποτε, ένας Ακαδημαϊκός είχε πει ότι η ελληνική γλώσσα έχει 5 εκατομμύρια λέξεις και 70 εκατομμύρια λεκτικούς τύπους (οι αριθμοί ποικίλλουν). Αυτός ο μύθος αναπαράγεται κάθε τόσο. Οι περισσότεροι τον δέχονται σαν αληθή, επειδή “το είπε ο κύριος Ακαδημαϊκός”. Αυτό όμως δεν αρκεί. Πρέπει να εξετάσουμε, μεταξύ άλλων, αν είχε κάποιο συμφέρον, αν η άποψη αφορούσε στο αντικείμενο γνώσης του, αν έκανε κάποιο ανθρώπινο λάθος κλπ. Τελικά, μπορούμε να αποδείξουμε ότι δεν ισχύει.
** Η παρανόηση αυτή ξεκίνησε επί Δικτατορίας, αφορούσε στο σύνολο των λέξεων ενός Θησαυρού κειμένων και πιθανότατα ήταν εσκεμμένη ενέργεια. Στην πραγματικότητα, ένας αισιόδοξος αν και αποδεκτός αριθμός, είναι οι 700.000 λέξεις για τη σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα, που έχει πολλά δάνεια και νεολογισμούς (η αρχαία ελληνική είχε περίπου 200.000 λέξεις).
Ψευδές δίλημμα: “ή αυτό ή το άλλο”.
Μπορεί να εμφανίζεται και σαν “αν δεν είσαι μαζί μας, είσαι με τους άλλους ή/και εναντίον μας”. Ας δούμε ένα πετυχημένο παράδειγμα από τη Βικιπαίδεια:
«Ο Πέτρος δεν έχει έρθει στην ώρα του για δουλειά. Είτε χάλασε το αυτοκίνητό του, είτε παρακοιμήθηκε. Τηλεφώνησα σπίτι του και δεν είναι εκεί, οπότε μάλλον χάλασε το αυτοκίνητό του.»
Είναι ένα ψευδές δίλημμα, αφού υπάρχουν χιλιάδες λόγοι για να μην έρθει κάποιος στην ώρα του. Μια πλάνη που (και αυτή) χρησιμοποιείται συχνά στην πολιτική ρητορεία, όπως η φράση “ή αυτοδύναμη κυβέρνηση ή το απόλυτο χάος”, που είναι ένα ψευδές δίλημμα: υπάρχουν άπειρες άλλες καταστάσεις που μπορεί να συμβούν.
Ad hominem: “επειδή εσύ είσαι έτσι”.
Είναι μια λογική πλάνη αποπροσανατολισμού, μια πονηριά, που εκτρέπει την προσοχή από το επιχείρημα και τη στρέφει στο άτομο που το διατυπώνει, συχνά με προσβλητικό τρόπο, ο οποίος κάνει πιο σίγουρη την παραπλάνηση.
Α: Το καλώδιο είναι ασφαλές.
Β: Το λες επειδή σε πληρώνει η εταιρεία που το φτιάχνει.
Ομοίως:
Α: Το καλώδιο είναι επικίνδυνο.
Β: Δεν περίμενα από ένα φιλόλογο να πει κάτι διαφορετικό.
Και στις δύο περιπτώσεις, η απάντηση Β δεν αντικρούει τον ισχυρισμό Α. Για να καταρριφθεί ο ισχυρισμός Α, χρειάζεται ένα επιχείρημα και άμεσο και σαφές, χωρίς να περιοριζόμαστε στο ποιος ακριβώς το διατυπώνει ή για ποιο λόγο.
Στην πρώτη περίπτωση, το γεγονός ότι ο Α είναι υπάλληλος και ίσως έχει συμφέρον, είναι μεν βάση υποψίας, αλλά δεν ακυρώνει τον ισχυρισμό του, γιατί υπάρχουν χίλιοι άλλοι λόγοι για τους οποίους μπορεί να εκφέρει άποψη που συμβαδίζει με το συμφέρον της εταιρείας. Μπορεί, για παράδειγμα, να είναι Φυσικός και να γνωρίζει το αντικείμενο πολύ καλύτερα από οποιονδήποτε ή να έχει πρόσβαση σε μυστικές μελέτες που αποδεικνύουν ότι είναι ασφαλές αλλά δεν επιτρέπεται να τις κοινοποιήσει κλπ. Γιατί να γράψει ψέματα;
Στη δεύτερη περίπτωση, το γεγονός ότι ο Α είναι φιλόλογος και ίσως άσχετος με το αντικείμενο, δεν σημαίνει ότι έχει άδικο και δεν είναι αποδεκτό σαν αντεπιχείρημα. Όπως ακριβώς και στην πρώτη περίπτωση, είναι μεν μια βάση υποψίας αλλά τίποτα παραπάνω. Άλλωστε, κανείς δεν απαγορεύει στους Φιλολόγους να έχουν ευρείες γνώσεις Φυσικής.
Μια παραλλαγή είναι το “κι εσύ επίσης”:
Α: Φοροδιαφεύγεις.
Β: Κι εσύ το κάνεις.
Το αν φοροδιαφεύγει ή όχι ο Α, δεν ακυρώνει τον ισχυρισμό του (μάλλον μας βάζει σε υποψίες ότι ο Α έχει δίκιο και ο Β πράγματι φοροδιαφεύγει).
Α: Φορολογείτε τους φτωχούς και δεν έχουν να ζήσουν.
Β: Κι εσείς όταν ήσασταν κυβέρνηση, το ίδιο κάνατε.
Αυτό δεν αποτελεί αντεπιχείρημα για τον ισχυρισμό Α, αλλά παραπλάνηση του ακροατή. Ο Β στρέφει αλλού την προσοχή επειδή δεν θέλει να μιλήσει για τη φορολόγηση των φτωχών. Αν χρησιμοποιούσε και το ad hominem θα έλεγε κάτι τέτοιο:
Β: Κοίτα ποιος μιλάει. Έχεις τριάντα ακίνητα και μιλάς για φτωχούς;
Σαν αντεπιχείρημα, δεν ακυρώνει τον ισχυρισμό Α. Άλλωστε, δεν απαγορεύεται ένας πλούσιος να ενδιαφέρεται για τους φτωχούς.
Αν σας αρέσει αυτό το άρθρο, ζητήστε από την Εφημερίδα μια συνέχεια με περισσότερες πλάνες και παραδείγματα.
Βασίλης Τερζόπουλος
alombar42@gmail.com
* Τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν. Η φράση εννοεί ότι όσα λέμε ξεχνιούνται και χάνονται, ενώ όσα γράφουμε μένουν και ελέγχονται συνεχώς, επομένως πρέπει να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί στα γραπτά μας.