Λογικές Πλάνες (3ο μέρος)
Στο πρώτο μέρος είδαμε ότι με τον όρο “Λογική Πλάνη” εννοούμε, σε συντομία, κάθε λογικό σφάλμα ή τέχνασμα, που αποδυναμώνει έως ακυρώνει ένα επιχείρημα το οποίο σκοπό έχει να μας παραπλανήσει. Μια μέθοδος που συναντάμε συχνά σε προφητείες, διαφημίσεις και πολιτικές ρητορείες. Αναφέραμε επίσης τέσσερα παραδείγματα, τέσσερεις πολύ συνηθισμένες λογικές πλάνες: “βεβιασμένη γενίκευση”, “επίκληση στην αυθεντία”, “ψευδές δίλημμα” και “ad hominem”.
Στο δεύτερο μέρος είδαμε μερικές ακόμη λογικές πλάνες, επιλέγοντας από αυτές που χρησιμοποιούνται για μαζική χειραγώγηση και, τελικά, οδηγούν σε κυνήγι μαγισσών, ολοκαυτώματα, “ανθρωποφαγία”, χουλιγκανισμό και διάφορες μαζικές υστερίες. Πιο συγκεκριμένα, είδαμε την “προσφυγή στην άγνοια”, την “προσφυγή στην πλειοψηφία”, την “πλάνη της ψευδούς αιτίας” και την “ολισθηρή οδό”.
Οι λογικές πλάνες, αν πραγματικά κάτσει κάποιος να τις βάλει όλες σε μια σειρά, είναι μερικές εκατοντάδες, αν και υπακούουν σε κανόνες και ταξινομούνται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε τελικά δε χρειάζεται να τις γνωρίζει κανείς μία προς μία για να μπορεί να τις εντοπίσει και να τις αποφύγει ή αντιμετωπίσει. Είναι όπως στην ορθογραφία, όπου αν γνωρίζεις τους κανόνες και έχεις εξασκηθεί, εντοπίζεις τα λάθη, ακόμη και σε άγνωστες λέξεις. Επιπλέον, επειδή ούτε ο χρόνος ούτε ο χώρος είναι άπειρα (ίσως και να είναι βέβαια, σχήμα λόγου ήταν αυτό), με αυτό το άρθρο θα βάλουμε μια άνω τελεία στο θέμα “Λογικές Πλάνες”. Στο “μενού” αυτή τη φορά έχουμε και μερικές πολύ “πονηρές” περιπτώσεις, που χρησιμοποιούν το συναίσθημα για να μας πείσουν (ή εξαπατήσουν ή εξαναγκάσουν, αφού η έννοια της πειθούς μπορεί να πάρει πολλές μορφές).
Ας δούμε πρώτα δύο αλήθειες που μπορεί να “ξεκλειδώσουν” την κριτική σκέψη:
– Όταν συναντήσουμε μια μαύρη γάτα στο δρόμο, μια λογική σκέψη είναι ότι κάπου πηγαίνει.
– Τα περισσότερα “ανεξήγητα”, εξηγούνται με την κατάλληλη τεχνογνωσία και όσα δεν εξηγούνται από εμάς ή έτσι ή εδώ ή τώρα, μπορεί να εξηγούνται από άλλους ή αλλιώς ή αλλού ή στο μέλλον.
Επίκληση στο συναίσθημα
Υπάρχουν πολλές λέξεις που είναι συναισθηματικά φορτισμένες, με θετικό ή αρνητικό πρόσημο, όπως οι λέξεις βιασμός, ήρωας, καρκίνος, μητρότητα, παιδοκτόνος, συμπόνοια. Κάθε φράση που τις περιέχει, τη φορτίζουμε με το ίδιο πρόσημο προκαταβολικά, χωρίς δηλαδή να προηγηθεί έλεγχος από τη λογική, επειδή τα συναισθήματα λειτουργούν σαν φίλτρα της λογικής (δημιουργώντας τις λογικές πλάνες). Αν τα αφήσουμε ανεξέλεγκτα, η Λογική μας πάει περίπατο.
Έτσι, εάν κάποιος τοποθετήσει προσεκτικά αυτές τις “ιδιαίτερες” λέξεις σε μια πρόταση, μπορεί να παραπλανήσει και τελικά να πείσει πολλούς ανθρώπους για τα πιο απίθανα πράγματα. Ας δούμε σαν πρώτο παράδειγμα την εξής πρόταση:
Α: Ένας βιαστής δεν δικαιούται δίκαιη δίκη.
Ο εισηγητής προσπαθεί να μας παραπλανήσει, βάζοντας στην πρόταση μια λέξη ”κλειδί”. Στην πραγματικότητα, η πρόταση έχει τουλάχιστον δύο σφάλματα:
(α) Μόνο μετά από δίκη μπορεί να κριθεί το αν κάποιος είναι ή όχι βιαστής, επομένως η χρήση της λέξης είναι άκυρη, αν δεν πρόκειται για τελεσίδικα καταδικασμένο. Εδώ, ο εισηγητής έχει ήδη δικάσει και καταδικάσει από μόνος του, μας παρουσιάζει την ετυμηγορία του σαν “δεδομένο” και χρησιμοποιεί μια αρνητικά φορτισμένη λέξη για να συσκοτίσει τη λογική μας και να κάνει πειστικό τον ισχυρισμό του.
(β) Κάθε δίκη οφείλει να είναι δίκαιη, χωρίς εξαιρέσεις, διαφορετικά κάποιος αθώος μπορεί να καταδικαστεί για εγκλήματα άλλου και αυτός ο άλλος να είναι ελεύθερος να τα επαναλάβει. Αυτό το ζήτημα έχει κλείσει, ήδη από την εποχή της τυφλής Θέμιδος.
Ανάλογη λογική πλάνη, με θετικά φορτισμένες λέξεις αυτή τη φορά, είναι η εξής πρόταση:
Α: Αυτοί οι αναίσθητοι θέλουν να δικάσουν μια μητέρα που θηλάζει.
* Ντροπή
Α: Η κυρία Υπουργός είπε οτι πρέπει να διωχθούν οι αλλόθρησκοι από την Ελλάδα.
Β: Ρατσιστικές βλακείες λέει αυτή η ψωνάρα.
Α: Πώς μιλάς έτσι για μια Υπουργό; Ντροπή σου! Η άποψή της έχει κύρος.
* Φόβος
Α1: Το κάπνισμα προκαλεί καρκίνο.
Α2: Ο πατέρας μου είναι υπουργός, καλύτερα να ξανασκεφτείς το βαθμό που μου έβαλες.
Α3: Αν δεν αυξηθούν οι φόροι, η χώρα θα χρεοκοπήσει.
* Οίκτος
Α1: Στις εκλογές θα ψηφίσω την Χ, επειδή έχει καρκίνο (ή είναι ΑμεΑ ή πέθανε ο πατέρας της κλπ).
Α2: Ο Διευθυντής είπε οτι θα προτείνει τον Χ για προαγωγή επειδή έχει πέντε παιδιά.
Α3: Είναι αναλγησία να συλλαμβάνετε έναν τέτοιο φιλάνθρωπο
Προσφυγή στις Αρχές (“εκτελώ εντολές”)
Ο Ντέιβιντ Χιουμ, από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους, το είχε θέσει κάπως έτσι: “Όταν μου λένε για ένα θαύμα, ελέγχω ποιο είναι πιο απίθανο να ισχύει και επιλέγω το άλλο. Από τη μία (Α) βάζω το θαύμα του αφηγητή και από την άλλη (Β) το ενδεχόμενο να κάνει λάθος, να με εξαπατά, να έχει παραπλανηθεί, να αυταπατάται κλπ. Αν το Β είναι πιο απίθανο από το θαύμα, τότε δέχομαι το θαύμα.”.
Αν δεν θέλουμε να απορρίψουμε ευθέως και άμεσα (σαν λογική πλάνη) τον ισχυρισμό “εντολές εκτελώ” ή “υπάλληλος είμαι και κάνω τη δουλειά μου”, μπορούμε να τον κρίνουμε με το σκεπτικό του Χιουμ. Εάν δηλαδή η παράλειψη ή άρνηση μιας πράξης επιφέρει ένα υπερβολικά δυσάρεστο αποτέλεσμα για τον άλλο, ίσως μπορούμε να τη δικαιολογήσουμε και, τελικά, να την αποδεχθούμε. Εάν όμως ο άλλος έχει το περιθώριο άρνησης χωρίς σοβαρές συνέπειες, τότε τη δικαιολογία “εντολές εκτελώ” την απορρίπτουμε.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, είναι μια λογική πλάνη. Διαφορετικά, θα παραγγέλναμε ένα φόνο και ο δολοφόνος θα τη γλύτωνε επειδή “εκτελούσε εντολές”. Στη Δίκη της Νυρεμβέργης, πολλοί ναζί χρησιμοποίησαν αυτή τη θεωρία για να δικαιολογήσουν τα εγκλήματά τους – και καταδικάστηκαν.
** Αυτή την περίπτωση, όπως και τις δύο επόμενες, παρότι θεωρητικά είναι όλες λογικές πλάνες, μπορεί κάποιος να μην τις δεχθεί ως τέτοιες, επειδή έχουν ένα “μειονέκτημα”: δεν επιδέχονται ελεύθερο αντίλογο. Αν δεν μπορείς να αναπτύξεις επιχειρήματα με κριτική σκέψη, τότε το αρχικό επιχείρημα ίσως δεν έχει νόημα να εξετάζεται με τη Λογική.
Προσφυγή στη θεϊκή εξουσία
Α: Η Αγία Γραφή λέει ότι οι μάγοι και τα μέντιουμ πρέπει να θανατώνονται με λιθοβολισμό (Λευϊτικόν § 27) κι εμάς τους πιστούς μας καθιστά υπεύθυνους γι’ αυτό. Έτσι και πετύχω κανέναν αστρολόγο θα τον σκοτώσω, εγώ είμαι καλός Χριστιανός.
Προσφυγή στη βία
Α1: Αν σε δέκα λεπτά δεν είσαι στο κρεβάτι, θα φας χαστούκι.
Α2: Αν δεν ομολογήσεις, ετοιμάσου για αποβολή.
Α3: Αν κουνηθείς, στην άναψα.
Κάνοντας κατάχρηση του χώρου της φιλόξενης εφημερίδας, αξίζει να δούμε μια ιδιαίτερη περίπτωση, σαν επίλογο αυτής της σειράς άρθρων.
Θεωρίες συνωμοσίας (“τί μας κρύβουν;”)
Ο Σοπενάουερ (Γερμανός φιλόσοφος) είχε πει ότι “Κάθε αλήθεια περνάει τρία στάδια. Πρώτα γελοιοποιείται. Μετά βρίσκει σφοδρή αντίδραση. Στο τέλος θεωρείται αυτονόητη.”. Αυτή την ατάκα την χρησιμοποιούν διάφοροι, σε συνδυασμό με κάποιες λογικές πλάνες, συνήθως για να στηρίξουν θεωρίες συνωμοσίας ή κάποια προσπάθεια χειραγώγησης. Η φράση αυτή όμως, ήδη από μόνη της, δεν ευσταθεί. Ο Σοπενάουερ μπορεί να τη χρησιμοποίησε σαν σχήμα λόγου ή/και για συγκεκριμένο σκοπό, αφού σίγουρα ήξερε πολλές αλήθειες που έγιναν ευρέως αποδεκτές, αμέσως μόλις ανακοινώθηκαν ή ανακαλύφθηκαν. Μπορεί επίσης να έκανε απλώς λάθος.
Όπως και να έχει, όταν κάποιος στηρίζει την αλήθεια του με αυτή τη φράση, ειδικά όταν η αλήθεια αυτή μοιάζει απίθανη ή παράλογη, μπορείτε να του απαντήσετε κάπως έτσι:
– Αυτό το “κάθε αλήθεια” περιλαμβάνει το Ιπτάμενο Μακαρονοτέρας και το Πυθαγόρειο Θεώρημα, ή ισχύει μόνο για ορισμένες αλήθειες, στις οποίες σε συμφέρει να περιλαμβάνεις τη δική σου;
Η πλάνη της τελειότητας
Εδώ απαξιώνεται μια ρεαλιστική πρόταση επειδή δεν φέρνει το τέλειο αποτέλεσμα. Και οι δύο παρακάτω προτάσεις είναι παραπλανητικές: το μέτρο σύγκρισης οφείλει να είναι ρεαλιστικό και εφικτό, όχι ένα ιδεατό “τέλειο”.
Α1: Δεν έχει κανένα νόημα η απαγόρευση των όπλων, αφού όποιος θέλει όπλο πάντα θα βρίσκει τρόπο να το αποκτήσει.
– Απαγορεύονται τα όπλα επειδή, όχι μεν όλοι αλλά οι περισσότεροι, θα σεβαστούν το νόμο (ρεαλιστική λύση). Το ότι πάντα θα υπάρχουν κάποιοι παράνομοι, δεν είναι αντεπιχείρημα.
Α2: Τί κάθεσαι και επισκευάζεις το πάτωμα, αφού με την υγρασία θα χαλάσει πάλι;
– Επισκευάζει το πάτωμα, επειδή στο μεταξύ θα έχει κάτι όχι μεν τέλειο, αλλά ικανοποιητικό και σίγουρα καλύτερο από πριν (ρεαλιστική λύση). Το ότι θα ξαναχαλάσει, δεν αποτελεί αντένδειξη ή αντεπιχείρημα.
Βασίλης Τερζόπουλος
* Τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν. Η φράση εννοεί ότι όσα λέμε ξεχνιούνται και χάνονται, ενώ όσα γράφουμε μένουν και ελέγχονται συνεχώς, επομένως πρέπει να είμαστε περισσότερο προσεκτικοί στα γραπτά μας.