Γράφει η Βιβιάννα Κόμπουλη,
Κλινική Ψυχολόγος MSc.
Ψυχοθεραπεύτρια
Η έκταση που έχει λάβει το φαινόμενο της πανδημίας Covid-19 έχει επηρεάσει την ζωή όλων μας. Είμαστε σε ένα κρίσιμο σημείο, στο οποίο η καθημερινότητα, οι δραστηριότητες μας, οι συζητήσεις μας και το ενδιαφέρον όλων έχει στραφεί εδώ και πάρα πολύ καιρό σε αυτό το φαινόμενο. Μιλάμε συνεπώς, για μια νέα εποχή «την εποχή του COVID-19».
Όσο θετική στάση και να προσπαθούμε να κρατήσουμε με εκφράσεις και δηλώσεις: «Ας σκεφτούμε θετικά», «Ας εκμεταλλευτούμε την καραντίνα για να κάνουμε αυτά που πριν δεν προλαβαίναμε», «Ας επικοινωνήσουμε μέσα από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης με φίλους και συγγενείς», «Ας περπατήσουμε για να ξεσκάσουμε»…..ας μην κρυβόμαστε μέσα από τέτοιες θετικές δηλώσεις. Όλα αυτά είναι μια εύλογη προσπάθεια για να «χρυσώσουμε το ίδιο το χάπι που παίρνουμε» και δεν γνωρίζει κανείς για πόσο ακόμη θα το παίρνουμε. Η εποχή αυτή θυμίζει εποχή κατοχής, εποχή πολέμου, εποχή οικονομικής ανασφάλειας, εποχή αβεβαιότητας, εποχή οικονομικής και κοινωνικής κρίσης και εποχή πανδημίας.
Πολλές και αναρίθμητες οι συνέπειες, θα φανούν καλύτερα μόλις τελειώσει η πανδημία. Όπως ακολούθησε μετά από κάθε σημαντικό γεγονός της ιστορίας της ανθρωπότητας, θα υπάρξει μια περίοδος «προσαρμογής» στην οποία θα προσπαθήσουμε να ανασυνταχθούμε και να μετρήσουμε ο καθένας από εμάς τις προσωπικές του απώλειες.
Στο άρθρο μου αυτό, ωστόσο θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα καίριο ζήτημα με σοβαρές συνέπειες για την ανθρώπινη ψυχική υγεία. Αναφέρομαι σε ένα φαινόμενο, το οποίο δεν θα μπορούσε να μην κάνει την εμφάνισή του στον τόπο τον οποίο διαμένουμε και εργαζόμαστε.
Πρόκειται για το φαινόμενο του «στίγματος» που αντιμετωπίζουν τα άτομα τα οποία νόσησαν, νοσούν και θα νοσήσουν. Και επειδή είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα νοσήσουμε οι περισσότεροι, το φαινόμενο αυτό μας αφορά όλους.
Ας δούμε τον ορισμό του στίγματος..
Κοινωνικός στιγματισμός στο πλαίσιο της υγείας είναι η αρνητική συσχέτιση ενός ατόμου ή ομάδας ατόμων με μια ασθένεια, στην περίπτωση μας τον COVID-19.
Σε μια υγειονομική κρίση, αυτό σημαίνει ότι τα άτομα που νοσούν ή νόσησαν από κορωνοϊό, υφίστανται διακρίσεις, αντιμετωπίζονται διαφορετικά σε σχέση με πριν ή σε σχέση με τα υπόλοιπα άτομα και χάνουν μέρος της κοινωνικής τους ζωής ή ακόμα και της εργασίας τους.
Το στίγμα μπορεί να εκδηλωθεί προς ένα άτομο που νοσεί αυτήν την στιγμή, που έχει νοσήσει, μετά την απελευθέρωσή του από την καραντίνα, ακόμα και αν δεν μπορεί να μεταδώσει τον ιό στους άλλους. Στιγματισμό υφίστανται και άτομα που έχουν επιστρέψει από χώρα του εξωτερικού ή προέρχονται από χώρα που αρχικά εκδηλώθηκε ο ιός ή χώρα υψηλού κινδύνου. Επιπλέον, κοινωνικό εξοστρακισμό ενδέχεται να βιώσουν και εργαζόμενοι στην πρώτη γραμμή της υγείας (γιατροί, νοσηλευτές, εθελοντές) είτε από την οικογένειά τους είτε από την κοινωνία.
Ορισμένες συνέπειες του στίγματος :
- Ο στιγματισμός μπορεί να αποβεί επιζήμιος για την ευημερία και την ψυχική υγεία των ατόμων που νοσούν, των εργαζομένων, των οικογενειών τους, των φίλων και της κοινότητας στην οποία διαβιούν.
- Εκτός από την ψυχική υγεία, το στίγμα μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην επαγγελματική εικόνα των ατόμων που νοσούν ή της οικογένειάς τους. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι επηρεάζεται το επαγγελματικό τους status και ελαττώνεται η πελατεία τους, καθώς και επηρεάζεται αρνητικά η φήμη τους. Σε μια μικρή κοινωνία όπου τα νέα διαδίδονται γρήγορα και συχνά διαστρεβλώνονται ή μεγεθύνεται η σοβαρότητά τους, αυτό μπορεί να αποβεί αρκετά επιζήμιο για τα στιγματισμένα άτομα!!
- Η κοινωνική στοχοποίηση των ατόμων που νοσούν από COVID-19 μπορεί να επηρεάσει και την προσωπική τους εικόνα, καθώς η επίγνωση των απόψεων των άλλων μπορεί να διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον εαυτό τους. Μια συνέπεια λοιπόν, του κοινωνικού στίγματος είναι η ανάπτυξη προσωπικού στίγματος, δηλαδή η εσωτερίκευση των αρνητικών στερεοτύπων και των κοινωνικών απόψεων.
Το εσωτερικευμένο ή προσωπικό στίγμα ενδέχεται να οδηγήσει στην μείωση της αυταξίας και της αυτοεκτίμησης του ατόμου. Αυτό προκύπτει από την αξιολόγηση του εαυτού ως «κοινωνικά απορριπτέο». Έμπρακτα, αυτό σημαίνει ότι τα άτομα μπορεί να αισθάνονται ένοχοι ή κακοί επειδή νοσούν από τον ιό και να κάνουν ορισμένες από τις παρακάτω σκέψεις «Έπρεπε να είμαι πιο προσεκτικός», «Δεν θα θέλουν να με δουν», «Μου αξίζει αυτό που έπαθα», «Εγώ φταίω που κόλλησα τον ιό». Οι παραπάνω αυτοκατηγορίες είναι ενδεικτικές ότι το άτομο έχει ενσωματώσει την αρνητική εικόνα των άλλων για τον εαυτό του και δεν το βοηθούν να ανταπεξέλθει ψυχολογικά και συναισθηματικά στην νόσο.
- Άλλη συνέπεια του αυτοστιγματισμού είναι η συναισθηματική απομόνωση (μοναξιά) των ατόμων που νοσούν. Εκτός από την φυσική απομόνωση (καραντίνα), η οποία είναι η απομάκρυνση από τον κοινωνικό περίγυρο μέσω του αυτοπεριορισμού στο σπίτι, υπάρχει μια πιο σοβαρή για την ψυχική υγεία μορφή απομάκρυνσης, η συναισθηματική. Σε αυτήν την περίπτωση, οι ασθενείς νιώθουν έντονη ντροπή να μην μαθευτεί ότι νοσούν, με αποτέλεσμα να διακόψουν την επικοινωνία με τον κοινωνικό τους περίγυρο. Προκειμένου να αποφύγουν τις συμπεριφορές διάκρισης από τους άλλους, απομακρύνουν τον εαυτό τους οικειοθελώς από την κοινωνία, περιορίζουν τις επαφές τους με τον περίγυρο και λένε ψέματα για την κατάσταση της υγείας τους προκειμένου να προστατευτούν από το στίγμα. Αυτή η διαδικασία και η απόκρυψη της αλήθειας, στην πραγματικότητα, τους ωθεί σε ακόμα μεγαλύτερη απομόνωση, πέρα από την φυσική η οποία είναι απαραίτητη, καθώς και σε αποξένωση από τα οικεία πρόσωπα. Ο αυτοστιγματισμός εντείνει τα συναισθήματα μοναξιάς, η οποία φαίνεται να είναι και η νέα μάστιγα της «εποχής COVID». Επιπλέον, αυξάνει το συναίσθημα της μελαγχολίας, της βαθιάς θλίψης, του άγχους και του αισθήματος κενού ή αδειάσματος, της απελπισίας και της απόγνωσης. Τα τελευταία τρία αποτελούν και πολύ σοβαρούς δείκτες για την εμφάνιση κλινικής κατάθλιψης (μείζων καταθλιπτικής διαταραχής) ή αγχώδους διαταραχής.
- Συχνά, το στίγμα οδηγεί τους ανθρώπους να αποκρύπτουν ότι έχουν εκδηλώσει συμπτώματα ή έχουν έρθει σε επαφή με «κρούσμα», να καθυστερούν ή να αποφεύγουν την λήψη των κατάλληλων τεστ για την ανίχνευση του ιού, καθώς και να μην υιοθετούν τις ανάλογες συμπεριφορές πρόληψης της μετάδοσης (συνεχίζουν να πηγαίνουν στην δουλειά τους, συναντιούνται με οικεία πρόσωπα, κινούνται ελεύθεροι στην κοινωνία). Οι ίδιες παραβάσεις των κανονισμών ενδέχεται να προκύψουν ως προσπάθεια όχι μόνο να αποφύγουν τον κοινωνικό στιγματισμό αλλά και την διαδικασία της καραντίνας.
Ποιες συμπεριφορές αποτελούν συμπεριφορές στιγματισμού και διάκρισης:
- Κατηγορίες εναντίον ατόμου ή ομάδας οι οποίοι έχουν τον ιό «Είναι απρόσεχτοι που κόλλησαν και εξαπλώνουν την ασθένεια». «Είναι επικίνδυνος/η. Είναι ακριβώς το είδος του ατόμου που θα κολλήσει», «Αυτός φταίει».
- Αποφυγή επιχειρήσεων των ατόμων που κάποιο μέλος της οικογενείας νόσησε, χωρίς οι ίδιοι να νοσούν ή να έχουν τεθεί υπό περιορισμό (καραντίνα) και ενώ έχει διαπιστωθεί με έγκυρο τεστ ότι δεν νοσούν.
- Διαφορετική μεταχείριση των ασθενών ή των οικογενειών τους από την κοινωνία, την υγειονομική περίθαλψη, τα σχολεία ή τους χώρους εργασίας.
- Λεκτική ή μη λεκτική προσβολή των ατόμων που νοσούν ή μελών της οικογενείας τους.
- Αδιάκριτες ερωτήσεις που απευθύνονται σε μέλη της οικογένειας ατόμου που νοσεί.
Πολλά από τα παραπάνω φαινόμενα παρατηρήθηκαν και στον τόπο μας. Είναι λυπηρό να ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια τέτοιου είδους αντιμετώπιση. Είναι ένα φαινόμενο που μας αφορά όλους, καθώς είναι πιθανό να νοσήσουμε οι περισσότεροι, αν δεν έχουμε ήδη νοσήσει, και θα το ξεπεράσουμε. Ας μην δίνουμε παραπάνω έκταση σε μια κατάσταση που είναι ήδη δύσκολη για όλους μας. Οφείλουμε να μένουμε ενωμένοι, δυνατοί και διακριτικοί. Τα δύσκολα δεν έχουν τελειώσει, επομένως πρέπει να κρατάμε αποθέματα ενέργειας για το διάστημα μετά την πανδημία.