Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί το πρώτο μέρος από την εισήγηση μου στην εκδήλωση που πραγματοποίησε ο Σύλλογος Επιστημόνων Μεγάρων στην αίθουσα δημοτικού συμβουλίου τη Δευτέρα 21 Οκτωβρίου 2024 με θέμα την ελιά.
Η ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Στους στίχους της Οδύσσειας ο Όμηρος αναφέρει την ελιά ως ρίζα «ιερή». Για τον Σεφέρη οι ελιές έχουν τις ρυτίδες των γονιών μας. Η ελιά του Παλαμά είναι του Ήλιου η θυγατέρα η πιο απ’ όλες χαϊδευτή, ευλογημένη και τιμημένη. Για τον Πολέμη είναι πάντα ταπεινή και πάντα δουλεύτρα με τον καρπό της να φωτίζει το λυχνάρι του φτωχού και τ’ άγιου το καντήλι. Για τον Ελύτη η ελιά αποτελεί δομικό στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας γι’ αυτό γράφει «Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα σου μένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις».
Η ελιά αψηφά τον χρόνο. Από τα απολιθωμένα φύλλα ελιάς που έφεραν στο φώς ανασκαφές στη Σαντορίνη και τη Νίσυρο μαθαίνουμε πως οι πρώτες ελιές ρίζωσαν στον ελλαδικό χώρο γύρω στο 60.000 π.Χ. Οι Μινωίτες πρώτοι από τους Έλληνες καλλιέργησαν την ελιά γύρω στο 3.500 π.Χ. Ο καρπός και το λάδι της ελιάς συλλέγονταν σε μεγάλους πίθους και αποθηκεύονταν στις αποθήκες των ανακτόρων μαζί με τα πολύτιμα αντικείμενα. Την 3η χιλιετία π.Χ. το ελαιόλαδο αποτελούσε αγαθό-βαρόμετρο για το εμπόριο και απέδωσε στους Μινωίτες πλούτο και δύναμη.
Η ελιά νίκησε το νερό. Σύμφωνα με τον μύθο οι Αθηναίοι προτίμησαν την ελιά, το δώρο που τους χάρισε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης η θεά Αθηνά κι όχι την πηγή του νερού που τους δώρισε ο Ποσειδώνας. Για να τιμήσουν τη θεά ονόμασαν την λαμπρότερη πόλη της αρχαιότητας από το όνομα της. Οργισμένος ο Ποσειδώνας για την νίκη της Αθηνάς έκαψε την ελιά με κεραυνό, όμως την επόμενη μέρα η ελιά είχε φυτρώσει ξανά αποδεικνύοντας την ανθεκτικότητα της και τη θεϊκή της προέλευση. Σύμφωνα με την αττική παράδοση εκείνη ήταν η πρώτη ελιά του κόσμου. Από εκείνη την ιερή ελιά, τη ριζωμένη στον βράχο της Ακρόπολης, προήλθαν οι δώδεκα ελιές που ήταν φυτεμένες στην Ακαδημία του Πλάτωνα κι έτσι η ελιά γίνεται το σύμβολο της φιλοσοφικής σκέψης και των πνευματικών οριζόντων της κλασικής εποχής.
Η ελιά στεφανώνει τη νίκη. Από τον Πίνδαρο μαθαίνουμε ότι ο Ηρακλής μετά το τέλος των άθλων του έφερε από την Υπερβορεία μια αγριελιά και την φύτεψε στην Ολυμπία. Από τα κλαδιά αυτής της αγριελιάς μετά από χρησμό του μαντείου των Δελφών κατασκευαζόταν με ειδικό τελετουργικό ο κότινος, το στεφάνι της νίκης των Ολυμπιακών αγώνων. Η αρχαία αυτή αγριελιά βρισκόταν δίπλα στον ναό του Δία και τα κλαδιά που προορίζονταν για τους Ολυμπιονίκες τα έκοβε με χρυσό ψαλίδι ένας αμφιθαλής παίς, δηλαδή ένα αγόρι που και οι δύο του γονείς ήταν εν ζωή. Έπειτα τα κλαδιά της ιερής ελιάς μεταφέρονταν στη χρυσελεφάντινη τράπεζα του ναού της Ήρας από όπου τα έπαιρναν οι Ελλανοδίκες και από το 752π.Χ. (6η Ολυμπιάδα) έστεφαν τους νικητές. Τον 4ο π.Χ. αιώνα στους Παναθηναϊκούς αγώνες διανέμονταν ως έπαθλο στους νικητές 1400 αμφορείς γεμάτοι με ελαιόλαδο από τον ιερό ελαιώνα της θεάς Αθηνάς, ποσότητα που υπολογίζεται συνολικά στους 60-70 τόνους. Έτσι η ελιά έγινε σύμβολο νίκης και τιμής ανυπέρβλητο. Η ίδια η Νίκη όταν αναπαριστάται ως θεότητα στην τέχνη συχνά κρατά στεφάνι αγριελιάς.
Το κλαδί της ελιάς συμβολίζει διαχρονικά την ειρήνη, γι’ αυτό οι κήρυκες και οι πρέσβεις που αποστέλλονταν για την σύναψη ειρήνης κρατούσαν ένα κλαδί ελιάς αποδεικνύοντας τις φιλικές τους προθέσεις.
Η ελιά θεραπεύει. Οι θεραπευτικές της ιδιότητες ήταν γνωστές ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Στον Ιπποκράτειο Κώδικα εντοπίζονται περισσότερες από εξήντα φαρμακευτικές ιδιότητες και χρήσεις του ελαιόλαδου. Οι περισσότερες από αυτές αφορούν τη θεραπεία δερματικών παθήσεων. Χαρακτηριστική της αξίας που έδινε ο Ιπποκράτης στην χρήση του ελαιολάδου για ιατρικούς σκοπούς είναι η συνταγή πόσιμου σκευάσματος που χορηγούσε στις γυναίκες πριν το τοκετό και περιλάμβανε διπλή ποσότητα ελαιολάδου σε αναλογία με τα υπόλοιπα συστατικά. Το λάδι χορηγούνταν ακόμα για την θεραπεία δηλητηριάσεων, στοματικών ερεθισμών και χρόνιων πυρετών. Στο ιερό του Ασκληπιού στην Λεβήνα Κρήτης το ελαιόλαδο ήταν το βασικό συστατικό για την παρασκευή αλοιφών και φαρμάκων, ενώ τα φύλλα και τα άνθη της ελιάς θεράπευαν με το απόσταγμα τους το στομαχικό έλκος και τους ερεθισμούς των ματιών. Μάλιστα, το πιο θεραπευτικό ελαιόλαδο ήταν το «ομφάκινον» παραγόμενο από την αγριελιά.
Η ελιά ταξιδεύει. Για χιλιετίες το λάδι και οι καρποί της ελιάς αποτελούν εμπορεύσιμο προϊόν σε όλη τη Μεσόγειο. Ο Σόλων παρατηρώντας ότι η καλλιέργεια των ελαιόδεντρων ευδοκιμούσε στην Αττική προέτρεπε με νομοθετήματα τους πολίτες να φυτεύουν και να καλλιεργούν τα ελαιόδεντρα, αυξάνοντας τις εξαγωγές και στηρίζοντας την οικονομία. Προορισμένο για τη διατροφή ή για τον φωτισμό, αρωματισμένο με βότανα ή ως καλλυντικό το ελαιόλαδο ταξιδεύει στις αρχαίες ελληνικές αποικίες της Ιταλίας και της Νότιας Γαλλίας. Σύμφωνα με το βοτανολόγο και φιλόσοφο Θεόφραστο στη μυθολογία συναντάμε αναφορές που «μαρτυρούσιν την μακροβιότητα» των δένδρων. Τα μακρόβια ελαιόδεντρα πάντα προκαλούσαν δέος στον άνθρωπο, όταν τα συνέκρινε με τον δικό του σύντομο βίο. Κατά τον Αριστοτέλη η καταστροφή ελαιόδεντρου ήταν απαγορευμένη και θεωρούνταν έγκλημα που επέφερε την θανατική ποινή.
Η ελιά είναι φως. Το λάδι της ελιάς ήταν συνώνυμο του φωτός για τους αρχαίους Έλληνες, που το χρησιμοποιούσαν για το άναμμα του ιερού λύχνου με τον οποίο φώτιζαν τα σπίτια τους τη νύχτα, παράδοση που πέρασε και στον Χριστιανισμό με την ιερότητα του καντηλιού και το εικονοστάσι.
Το λάδι της ελιάς ευλογημένο από το Θεό και ανθεκτικό στο χρόνο συνδέθηκε με τους ρόλους της εξουσίας συμβολίζοντας την ισχύ και τη διαχρονικότητα τους. Το χρίσμα με έλαιον ελιάς προέρχεται ως παράδοση από την Παλαιά Διαθήκη. Το ιερόν έλαιον αποτελούσε την απαραίτητη επικύρωση, τη θεϊκή σφραγίδα για την άνοδο των βασιλέων και των πατριαρχών στο θρόνο τους και για την ανάθεση εκκλησιαστικών ή κοσμικών αξιωμάτων. Ο Άγιος Συμεών, επίσκοπος Θεσσαλονίκης περιγράφει σχετικά με τη στέψη των Βυζαντινών αυτοκρατόρων: «Μετά τις πρώτες ευχές ο Πατριάρχης εκχέει σταυροειδώς εις την κεφαλήν το μύρον δεικνύων ότι ο Χριστός τον έχρισε». Το ιερόν έλαιον είναι μίγμα ελαιολάδου και μύρου. Προέρχεται από τον ελαιώνα του Όρους των Ελαιών και καθαγιάζεται στον Ναό του Παναγίου τάφου συνήθως κατά τη χριστουγεννιάτικη λειτουργία και έπειτα αποστέλλεται στους βασιλικούς οίκους όπου φυλάσσεται με ευλάβεια. Πρόκειται για έθιμο που ακολουθείται έως σήμερα.
Η ελιά ως μέτρο της ζωής, με τη μορφή του δέντρου ή του καρπού, βρίσκεται κοντά στον Άνθρωπο κάθε μέρα. Από την γέννηση ως το θάνατο η παρουσία της είναι διακριτική μα απαραίτητη. Θρέφει τον άνθρωπο, αλλά και τον γιατρεύει συνοδοιπορεί μαζί του στο χρόνο. Εκείνος την καλλιεργεί και εκείνη του δίνει τον καρπό, το λάδι, το ξύλο και την υπόσχεση ότι πάντα θα τον φροντίζει. Σε πολλές περιοχές, όταν γεννιόταν ένα παιδί ακολουθούσαν το αρχαίο έθιμο να φυτεύουν μια ελιά. Έτσι, παιδί και δέντρο μεγάλωναν μαζί και το δέντρο μαρτυρούσε το πέρασμα του νέου ανθρώπου από τον κόσμο και γινόταν παρακαταθήκη για την γενιά του. Στη βάπτιση το ελαιόλαδο καλείται «επορκιστικόν έλαιον» και καθαγιάζει το νερό της κολυμβήθρας, ενώ η επάλειψη του παιδιού με λάδι συμβολίζει το έλεος του Θεού προς τον βαπτιζόμενο και την απομάκρυνση κάθε σκοτεινής δύναμης. Το «ευχέλαιον», ένα από τα επτά μυστήρια της Εκκλησίας, τελείται με το λάδι της ελιάς και σκοπός του είναι η ίαση ασθενούς. Τέλος η χρήση του λαδιού μαρτυρείται τόσο στα αρχαία όσο και τα χριστιανικά ταφικά έθιμα.
ΤΕΛΟΣ Α’ ΜΕΡΟΥΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ-ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
Φροντιστηριακά μαθήματα: 6934276043 elsamouri@gmail.com