«Τοῦ Ἰησοῦ γεννηθέντος ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας ἐν ἡμέραις Ἡρῴδου τοῦ βασιλέως, ἰδοὺ μάγοι ἀπὸ ἀνατολῶν παρεγένοντο εἰς Ἱεροσόλυμα λέγοντες· ποῦ ἐστιν ὁ τεχθεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων; εἴδομεν γὰρ αὐτοῦ τὸν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καὶ ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ.
Ἀκούσας δὲ Ἡρῴδης ὁ βασιλεὺς ἐταράχθη καὶ πᾶσα Ἱεροσόλυμα μετ᾿ αὐτοῦ, καὶ συναγαγὼν πάντας τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ γραμματεῖς τοῦ λαοῦ ἐπυνθάνετο παρ᾿ αὐτῶν ποῦ ὁ Χριστὸς γεννᾶται. οἱ δὲ εἶπον αὐτῷ· ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας· οὕτω γὰρ γέγραπται διὰ τοῦ προφήτου· καὶ σὺ Βηθλεέμ, γῆ Ἰούδα, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ ἐν τοῖς ἡγεμόσιν Ἰούδα· ἐκ σοῦ γὰρ ἐξελεύσεται ἡγούμενος, ὅστις ποιμανεῖ τὸν λαόν μου τὸν ᾿Ισραήλ.»
Με αυτά τα λόγια αναφέρεται στο μέγα γεγονός της Γεννήσεως του Θεανθρώπου ο Ευαγγελιστής Ματθαίος (β’ 1-12). Ο Λόγος του Θεού σαρκώνεται για να πληρωθεί η αρχέγονη υπόσχεση της σωτηρίας του Ανθρώπου. « Ἐφάνη γὰρ Θεὸς ἀνθρώποις διὰ γεννήσεως·» γράφει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός και συνεχίζει «Τοῦτό ἐστιν ἡμῖν ἡ πανήγυρις, τοῦτο ἑορτάζομεν σήμερον, ἐπιδημίαν Θεοῦ πρὸς ἀνθρώπους […] ἑορτάζωμεν, μὴ πανηγυρικῶς, ἀλλὰ θεϊκῶς· μὴ κοσμικῶς, ἀλλ΄ ὑπερκοσμίως».
Η γέννηση σε κάθε της μορφή είτε αναφέρεται σε άνθρωπο, είτε σε πνευματική ιδέα, είτε στο ύψιστο γεγονός της θεϊκής σάρκωσης σηματοδοτεί την αρχή και την έναρξη μιας πορείας προς έναν απώτερο σκοπό. Γι αυτό εξ’ ορισμού η έννοια της γέννησης ταυτίζεται στις συνειδήσεις με την αισιοδοξία και την ελπίδα. Αντιπροσωπεύει το νέο, το δυναμικό, το εναλλακτικό στοιχείο.
Παρά τις προτροπές του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού προς τους πιστούς για μη κοσμικό και πανηγυρικό εορτασμό των Χριστουγέννων, η αυθόρμητη λαϊκή έμπνευση εκφράστηκε με τα δικά της μέσα. Τα κάλαντα, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής λαογραφίας, είναι δημοτικά άσματα με ευχετικό ή εγκωμιαστικό περιεχόμενο. Σκοπός τους είναι να μεταδώσουν το ιδιαίτερο μήνυμα των ημερών. Με τα κάλαντα η θεολογική αλήθεια περνούσε εκλαϊκευμένη στη συνείδηση των πιστών και γινόταν αμεσότερα κατανοητή λόγω της χρήσης της δημοτικής ή ιδιωματικής γλώσσας κάθε περιοχής. Συχνά, τα κάλαντα ψάλλονται με τη συνοδεία μουσικών οργάνων και στο τέλος όλοι οι συντελεστές αμείβονται για το μήνυμα που μετέδωσαν είτε με χρήματα είτε με συμβολικά κεράσματα.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές που γίνονται στα κάλαντα σχετικά με τα ήθη και τις συνήθειες κάθε τόπου. Το θεολογικό γεγονός παρουσιάζεται μέσα από το πρίσμα της τοπικής πραγματικότητας, γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας της περιοχής αγγίζοντας έτσι πιο άμεσα τις ψυχές των πιστών.
Στην ελληνική λαογραφία τα κάλαντα των Χριστουγέννων συναντώνται σε διάφορες παραλλαγές συνθέτοντας μαζί με άλλες εκδηλώσεις τον πλούτο των εθίμων του Δωδεκαημέρου. Δεκάδες ιστορίες, που η λαϊκή φαντασία εμπνεύστηκε από τη Γέννηση του Χριστού, συνδυάζονται με τη θεολογική αλήθεια. Μύθος και γεγονός, Ιστορία και παράδοση ενώνονται άρρηκτα μέσα από το στίχο και τη μουσική. Συμβολισμοί , μυστικιστικά μηνύματα αλλά και κατάλοιπα των αρχαίων παραδόσεων ανακαλύπτονται συνυφασμένα με το χριστιανικό χαρμόσυνο μήνυμα. Από τον Πόντο ως την Κρήτη κι από τα Επτάνησα έως τη Μικρά Ασία τα κάλαντα τραγουδιούνται με πίστη και κατάνυξη διαμορφώνοντας το κλίμα των Χριστουγέννων.
Στα Μωραϊτικα κάλαντα, δηλαδή στα κάλαντα της Πελοποννήσου, ο στίχος είναι χαρμόσυνος και αισιόδοξος. Το στοιχείο του πλούτου και της αρχοντιάς αντικαθιστά τον ταπεινό τρόπο έλευσης του Χριστού στον κόσμο. Εδώ το θείο βρέφος αναθρέφεται με μέλι, γάλα και μελισσοβότανο, προϊόντα που απαντώνται μόνο στα αρχοντικά. Μόνο η πρώτη στροφή έχει θεολογικό περιεχόμενο, ενώ οι δύο επόμενες κοσμικό. Στη δεύτερη στροφή οι καλαντιστές παινεύουν την ομορφιά και την αρχοντιά των σπιτονοικοκύρηδων για να δικαιολογήσουν έτσι και την προτροπή της τρίτης στροφής για γενναίο κέρασμα.
Χριστούγεννα , Πρωτούγεννα , πρώτη γιορτή του χρόνου,
για βγάτε , δέτε , μάθετε , πως ο Χριστός γεννάται .
Γεννάται κι αναθρέφεται με μέλι και με γάλα ,
το μέλι τρων οι άρχοντες , το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο να νίβοντ’ οι κυράδες!
Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά γαϊτανοφρύδα ,
κυρά μου όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου,
βάνεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη
και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δακτυλίδι.
Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε,
παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε !
Δώστε μας και τον κόκορα , δώστε μας και την κότα !
Δώστε μας και πέντ’ έξι αυγά , να πάμε σ΄ άλλη πόρτα!
Στα Μέγαρα, στίχοι από τη δεύτερη στροφή, παραλλαγμένοι και διατυπωμένοι στο μεγαρικό ιδίωμα, αποτελούσαν τα ‘Καλησπέρια’ δηλαδή τα κάλαντα των Θεοφανείων, ένα ιδιαίτερο τοπικό έθιμο. Τα Καλησπέρια ψάλλονταν το βράδυ των Φώτων και οι καλαντιστές κρατούσαν τα ‘σαχανάκια’, τα οποία ήταν μεταλλικά φαναράκια ή λυχναράκια.
Πιο ιδιαίτερα είναι τα κάλαντα του Πόντου και συγκεκριμένα της Κερασούντας. Το αλληγορικό τους περιεχόμενο, αν και αρχικά αναφέρεται στη γέννηση του Ιησού γρήγορα μεταβαίνει στο γεγονός της Σταύρωσης και του Θείου Πάθους. Οι Πόντιοι παρουσιάζονται μέσα από την παράδοση τους ως γνώστες του θεολογικού σκοπού του γεγονότος της γέννησης, που δεν είναι άλλος από την ύψωση στο Σταυρό και την Ανάσταση. Υπέροχες εικόνες εναλλάσσουν τη χαρά με τη λύπη σε μια διαφορετική προσέγγιση της παρουσίας του Ιησού.
«Χριστός ’γεννέθεν χαράν ’ς σον κόσμον, χα καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα.
Χα καλόν παιδίν οψέ ’γεννέθεν, οψέ ’γεννέθεν, ουρανοστάθεν.
Τον εγέννεσεν η Παναΐα, τον ενέστεσεν Αϊ Παρθένος
Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάριν κι εκατήβεν ’ς σο σταυροδρόμιν
Έρπαξαν Ατον οι χίλ’ Εβραίοι, οι χίλ’ Εβραίοι και μύρ'(ιοι) Εβραίοι.
Ας ακρεντικά κι ας σην καρδίαν αίμαν έσταξεν, χολή ’κ’ εφάνθεν.
Ούμπαν έσταξεν, και μύρος έτον, μύρος έτον και μυρωδία.
Εμυρίστεν ατο ο κόσμος όλεν, για μυρίστ’ ατο κι εσύ αφέντα.
Συ αφέντα, καλέ μ’ αφέντα.
Έρθαν τη Χριστού τα παλικάρα και θημίζ’νε τον νοικοκύρην,
Νοικοκύρη μ’ και βασιλέα.
Δέβα ’ς σο ταρέζ’ κι έλα ’ς σην πόρταν, δος μας ούβας και λεφτοκάρα
Κι αν ανοί’εις μας, χαράν ’ς σην πόρτα σ’.»
Μεταφρασμένο στα νέα ελληνικά το κείμενο έχει ως εξής:
«Χριστός γεννήθηκε, χαρά στον κόσμο, να καλή ώρα, καλή σου μέρα. Να καλό παιδί χθες γεννήθηκε, χθες γεννήθηκε, ουρανοστάθηκε. Τον γέννησε η Παναγία, τον ανέστησε η Αγία Παρθένα. Καβάλησε χρυσό πουλάρι και κατέβηκε στο σταυροδρόμι. Τον άρπαξαν χίλιοι Εβραίοι, οι χίλιοι Εβραίοι και οι μύριοι Εβραίοι. Απ’ τα άκρα κι απ’ την καρδιά αίμα έσταξε, θυμός δε φάνηκε. Όπου έσταξε ήταν μύρο, ήταν μύρο και ευωδία. Το μύρισε ο κόσμος όλος, μύρισε το κι εσύ αφέντη. Εσύ αφέντη, καλέ μου αφέντη. Ήρθαν του Χριστού τα παλικάρια και ψάλλουν στο νοικοκύρη. Νοικοκύρη μου και βασιλιά, πήγαινε στο ράφι κι έλα στην πόρτα, δώσε μας χουρμάδες και φουντούκια. Κι αν μας ανοίξεις χαρά στην πόρτα σου.»
Δοξαστικά κι εγκωμιαστικά είναι τα Βυζαντινά κάλαντα, τα οποία ως προς το περιεχόμενο τους βρίσκονται εγγύτερα στη χριστιανική θεολογική απόδοση της γέννησης του Χριστού. Γνωστά και με τον τίτλο ‘Άναρχος Θεός’ τα κάλαντα της Βασιλεύουσας έχουν ως αποκλειστικό πρωταγωνιστή τους τον Χριστό, ενώ δε γίνεται καμιά αναφορά στα εγκόσμια. Στους στίχους τους εξαίρεται η Άμωμος Σύλληψη και η Γέννηση, σηματοδοτείται η απελευθέρωση του ανθρώπινου γένους από το προπατορικό αμάρτημα, ενώ τονίζονται η χαρά των Αγγέλων και η προσκύνηση των Μάγων. Μελωδικά και μεστά σε νόημα τα βυζαντινά κάλαντα είναι τα αυθεντικά κάλαντα της Ορθοδοξίας. Ωστόσο, όπως κι αν εξέφρασε ο λαός μας το γεγονός των Χριστουγέννων, όσο ταπεινά ή δοξαστικά, αλληγορικά ή ρεαλιστικά, σε κάθε ήχο, σε κάθε στίχο αντηχεί η χαρά και η ελπίδα των άγιων αυτών ημερών. Καλά Χριστούγεννα! Βυζαντινά Κάλαντα:
« Άναρχος Θεός καταβέβηκεν,
και εν τη Παρθένω κατώκησεν.
Έρουρεμ, έρουρεμ
έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Δέσποινα!
Βασιλεύς των όλων και Κύριος
ήρθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι.
Έρουρεμ, έρουρεμ
έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε,
τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε.
Έρουρεμ, έρουρεμ
έρου έρου έρουρεμ, Χαίρε Δέσποινα!
Δέξου Βηθλεέμ τον Δεσπότην σου,
Βασιλέα πάντων και Κύριον
Έρουρεμ, έρουρεμ,
έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!
Εξ Ανατολών Μάγοι έρχονται,
δώρα προσκομίζοντες άξια.
Έρουρεμ, έρουρεμ
έρου, έρου, έρουρεμ, Χαίρε Άχραντε!»
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ-ΒΟΡΔΟΥ[clear]
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ