«Αγουσιν ουν τον Ιησούν από του Καϊάφα εις το πραιτώριον ην δε πρωί και αυτοί ουκ εισήλθον εις το πραιτώριον, ίνα μη μιανθώσιν, αλλ ίνα φάγωσι το πάσχα.»
(Κατά Ιωάννη Άγιο Ευαγγέλιο, Κεφ.ΙΗ’ 28-40)
Σε αρκετές περικοπές των Ευαγγελίων αναφερόμενες στα Πάθη του Ιησού και την πορεία του προς τον Γολγοθά και τον σταυρικό θάνατο διαβάζουμε ως τόπο διεξαγωγής των κρίσιμων αυτών στιγμών το πραιτόριο. Όλοι οι Ευαγγελιστές κατονομάζουν το πραιτόριο ως τον χώρο κράτησης και βασανισμού του Ιησού, αλλά και τον εξωτερικό του περίβολο ως το σημείο της δημόσιας κρίσης Του. Ποια ήταν λοιπόν η σημασία του Πραιτορίου για τη διοίκηση της Ιερουσαλήμ; Πού βρισκόταν και ποιους χώρους περιλάμβανε; ποιες ήταν οι δικαιοδοσίες και ποιες οι υποθέσεις που διεκπεραιώνονταν εκεί; Και τέλος γιατί οι Εβραίοι εκλάμβαναν το Πραιτόριο ως τόπο μιαρό;
Κατά τη ρωμαϊκή εποχή το Πραιτόριο ήταν η έδρα του Ρωμαίου στρατιωτικού διοικητή, όπου λάμβαναν χώρα τα πολεμικά συμβούλια και ο σχεδιασμός των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Με την επέκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ο όρος έλαβε τη σημασία του κέντρου της ρωμαϊκής διοίκησης και συγχρόνως ήταν το παλάτι όπου κατοικούσε ο Ρωμαίος διοικητής και η οικογένειά του. Ετυμολογικά ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη praetor που ήταν ανώτατο αξίωμα ταυτιζόμενο αρχικά με το αξίωμα του Υπάτου. Όταν όμως τίτλος αυτός παραχωρήθηκε και στους πληβείους, το αξίωμα του Πραίτορα έχασε την παλιά του αίγλη και δύναμη. Οι Πραίτορες ασκούσαν κυβερνητικά καθήκοντα στην πόλη μόνο όταν το σώμα των Υπάτων (λατ. Consules ) έφευγε σε εκστρατεία. Σε καιρό ειρήνης οι Πραίτορες ασκούσαν κυρίως δικονομικά καθήκοντα. Από την εποχή του Οκταβιανού Αυγούστου (63π.Χ-14μ.Χ) οι Πραίτορες και οι Ύπατοι στέλνονταν ως διοικητές στις επαρχίες της αυτοκρατορίας και εκεί ζούσαν και διοικούσαν στα παλάτια τους, τα Πραιτόρια. Σε μεταγενέστερες εποχές πραιτόρια ονομάζονταν γενικώς τα παλάτια της ρωμαϊκής επικράτειας.
Στα χρόνια του Ιησού πέμπτος έπαρχος της Ιουδαίας ήταν ο Πόντιος Πιλάτος , ο οποίος καταγόταν από ισχυρή οικογένεια. Σύζυγος του ήταν η Κλαύδια Πρόκουλα, εγγονή του Οκταβιανού, του πρώτου αυτοκράτορα της Ρώμης. Μάλιστα, η Κλαύδια-η οποία αργότερα ανακηρύχθηκε αγία- αναφέρεται στο Ευαγγέλιο ως ο άνθρωπος που προειδοποιεί τον Πιλάτο για τα γεγονότα της δίκης και της Σταύρωσης του Ιησού παρακινημένη από ένα όνειρο. Στην περιοχή της Ιουδαίας ξεσπούσαν συχνά ταραχές κυρίως εξαιτίας της δράσης των ζηλωτών, των αντάρτικων σωμάτων που στόχευαν στην ανατροπή της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Γι’ αυτό ο αυτοκράτορας Τιβέριος ανέθεσε στον Πιλάτο τη διακυβέρνηση, καθώς ήταν γνωστός για τη σκληρότητα και την πειθαρχία του.
Στην Ιερουσαλήμ το πραιτόριο βρισκόταν στη βορειοδυτική πλευρά της άνω πόλης και εκτός από κατοικία του έπαρχου ήταν συγχρόνως και ισχυρό φρούριο. Ο Πιλάτος διέθετε και άλλο ένα παλάτι στην ακτή της Καισάρειας Μαριτίμας όπου ιδιώτευε. Όταν επιβαλλόταν από τα καθήκοντα του να βρίσκεται στα Ιεροσόλυμα, τότε μόνο διέμενε στο πραιτόριο, το οποίο είχε οικοδομηθεί στην εποχή του τοπικού ηγεμόνα Ηρώδη του Μεγάλου και συγκεκριμένα το 25π.Χ.
Η βόρεια πλευρά του πραιτορίου-γνωστού και ως παλάτι του Πιλάτου- προστατευόταν από ισχυρή οχύρωση αποτελούμενη από τρεις ψηλούς και εντυπωσιακούς πύργους θεμελιωμένους στο παλαιό τείχος της Ιερουσαλήμ. Το ίδιο το παλάτι αποτελούνταν από δύο πτέρυγες και δύο όμοια προαύλια. Ο Ιώσηπος Φλάβιος αναφέρει ότι τα κτήρια ήταν εξαιρετικά ευρύχωρα –ο βόρειος τοίχος είχε μήκος 140 μέτρα-και πλούσια διακοσμημένα με χρυσό, μάρμαρο και τοιχογραφίες. Νότια τα προαύλια κατέληγαν σε πέτρινα σκαλιά που οδηγούσαν στην είσοδο και στο βήμα όπου δίκαζε ο Πιλάτος κατά τον ρωμαϊκό νόμο. Στα βόρεια του πραιτορίου υπήρχαν βοηθητικά κτίρια, κουζίνες, αποθήκες και άλλες εγκαταστάσεις .
Ωστόσο, στον χώρο αυτό κρατούνταν και όσοι κρίνονταν ένοχοι κατά τους Ρωμαίους για διάφορα εγκλήματα. Στη δυτική πύλη υπήρχε στρατόπεδο, όπου κατοικούσε η φρουρά του Πιλάτου. Ο Kraeling υπολογίζει αυτή τη φρουρά σε 500 έως 1000 άνδρες. Αυτοί αστυνόμευαν την περιοχή και κατέπνιγαν κάθε αντι-εξουσιαστική απόπειρα των ζηλωτών. Το τμήμα του πραιτορίου που προοριζόταν για τους κρατούμενους, τους επαναστάτες και τους εγκληματίες ήταν υπόγειο, σκοτεινό και τραχύ καθιστώντας την παραμονή τους εκεί αληθινό μαρτύριο. Σήμερα στο σημείο αυτό υπάρχει Ορθόδοξη ανδρική μονή όπου κάθε Μεγάλη Παρασκευή τελείται η Ακολουθία των Ωρών .
Το πραιτόριο υπήρξε για τον Ιησού ο τόπος κράτησης, δίκης και μαρτυρίου του σύμφωνα με όλες τις σύγχρονες πηγές καταγραφής των γεγονότων που οδήγησαν στη Σταύρωση. Ερευνώντας συνδυαστικά τις αντίστοιχες περικοπές των Ευαγγελίων συντίθεται μια πληρέστερη εικόνα για τις κρίσιμες εκείνες ώρες που ολοκληρώνουν την επίγεια αποστολή του Θεανθρώπου. Πληροφορούμαστε για τις διαδικασίες που η ρωμαϊκή διοίκηση ακολουθούσε στη σύλληψη και εκδίκαση των υποθέσεων των σχετιζόμενων με την παραβατικότητα και την απείθεια στους νόμους. Στον Ιησού ο Πιλάτος δεν μπορεί να προσάψει καμία κατηγορία, καμία μομφή, γιατί σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο δεν είχε διαπράξει κανένα απολύτως έγκλημα. Γι’ αυτό και με θεατρικό διδακτισμό ‘νίπτει τας χείρας του’ προκειμένου με έναν ακόμα τρόπο να δείξει την απουσία κατηγορητηρίου σε μια δίκη άδικη και ανυπόστατη.
Ο ρόλος του πραιτορίου στην Σταύρωση του Ιησού είναι καταλυτικός. Οι αρχιερείς των Εβραίων όσο και αν επιθυμούν τον θάνατο του Ιησού δεν μπορούν να τον καταδικάσουν και να τον θανατώσουν. Θεσμικά μόνο το πραιτόριο και συγκεκριμένα μόνο ο Ρωμαίος διοικητής έχει την εξουσία να προχωρήσει στην εκδίκαση υποθέσεων και στην εκτέλεση των κρατουμένων. Τα συνήθη περιστατικά παραβίασης του ρωμαϊκού νόμου στην Ιερουσαλήμ εκείνη την εποχή αφορούσαν επαναστατικές ενέργειες , ληστείες, οικονομικές διαφορές, δολοφονίες. Ο Ιησούς οδηγείται στο πραιτόριο με την κατηγορία ότι παρουσιάζεται ως Υιός του Θεού, δηλαδή ως Μεσσίας. Οι Ρωμαίοι όμως αγνοούν την έννοια του Μεσσία και χωρίς σχετικό νόμο δεν μπορεί να επιβληθεί ανάλογη ποινή. Επιπλέον, για τους Ρωμαίους που πίστευαν σε ειδωλολατρική θρησκεία η ύπαρξη απογόνων των θεών τους δεν ήταν κάτι ανήκουστο ή ανεπίτρεπτο. Μάλιστα, ο Πιλάτος δεν θα ήθελε να θανατώσει τον υιό του Θεού των Εβραίων και να είναι υπεύθυνος για τον θάνατο του.
Ορισμένοι ιστορικοί βασισμένοι στον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα υποστήριζαν ότι ο Πιλάτος καταδίκασε τον Ιησού χωρίς να προηγηθεί δημόσια δίκη ή κάποιου είδους δημόσια ακρόαση. Ωστόσο, τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα (Αύγουστος 2023) στη βάση του τείχους μπροστά από το σημείο εισόδου στο πραιτόριο αποκάλυψαν το «βήμα» του Πιλάτου, δηλαδή το σημείο όπου διεξάγονταν οι κρίσεις των φυλακισμένων. Τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν απόλυτα τις ιστορικές μαρτυρίες.
Στο Ευαγγέλιο ο Ιησούς μεταφέρεται αρκετές φορές από το βήμα, όπου γίνεται η δημόσια δίκη του, στο εσωτερικό του πραιτορίου, όπου ο Πιλάτος του ζητά διευκρινήσεις για τις δήθεν κατηγορίες. Οι Εβραίοι δεν μπορούν να εισέλθουν στο πραιτόριο, όπου λαμβάνει χώρα η ιδιωτική ανάκριση του Ιησού, διότι ο χώρος είναι ειδωλολατρικός με αγάλματα των Ρωμαίων θεών και αυτοκρατόρων και σύμβολα της πίστης τους τόσο στις πύλες εισόδου όσο και στο εσωτερικό. Αν οι Εβραίοι εισέρχονταν στο πραιτόριο, δηλαδή στον χώρο των ειδωλολατρών, θα γίνονταν ακάθαρτοι και τότε θα έπρεπε να αναβάλλουν για έναν μήνα τον εορτασμό του Πάσχα. Ακόμα και η επικοινωνία με τους Ρωμαίους θεωρούνταν πράξη μιαρή ιδιαίτερα κατά την διάρκεια των μεγάλων γιορτών της ιουδαϊκής θρησκείας.
Όταν κατά την ανακριτική διαδικασία που λαμβάνει χώρα στο πραιτόριο οι αρχιερείς βλέπουν την κατηγορία εναντίον του Ιησού για βλασφημία να καταρρέει, προβάλλουν μια άλλη που ίσως παρουσίαζε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους Ρωμαίους. Ο Ιησούς θεωρείται από τους ακολούθους του όχι μόνο Μεσσίας αλλά και βασιλιάς των Ιουδαίων. Όμως η εικόνα του Ιησού και η στάση του δεν πείθουν τον Πιλάτο ότι καλλιεργεί τέτοιες φιλοδοξίες.
Σίγουρα στο πραιτόριο επικρατεί σύγχυση για έναν κατάδικο που δεν παραβίασε τον ρωμαϊκό νόμο, αλλά και δεν μπορεί να επιστρέψει στον δικό του λαό ο οποίος δολοπλοκεί εναντίον του με ειλικρινές μίσος και φθόνο. Τα περιθώρια συνεχώς στενεύουν στη δίκη που διεξάγεται στο πραιτόριο του Πιλάτου. Ο ίδιος στέκεται στο βήμα αναποφάσιστος και μπερδεμένος, ενώ το σχέδιο των αρχιερέων αναπροσαρμόζεται συνεχώς με στόχο την θανατική καταδίκη του Ιησού. Ακολουθεί η διακριτική απειλή εναντίον του Πιλάτου ότι δεν υπηρετεί το δίκαιο των Ρωμαίων και το συμφέρον του αυτοκράτορα του αν αφήσει ελεύθερο τον Ιησού. Οι επόμενες στιγμές αποτελούν την κορύφωση της κρίσης του Ιησού. Τόσο ο Πιλάτος όσο και οι αρχιερείς αποζητούν τη λύση που θα τους ικανοποιήσει όλους. Η τελική απόφαση πέφτει στους ώμους του εβραϊκού λαού, που συνωστίζεται μπροστά στο βήμα του Πιλάτου για να δει την κατάληξη του Ιησού. Εκείνος στέκεται ως αμνός μπροστά τους και δεν επιχειρεί να ανατρέψει τις κατηγορίες εναντίον του. Οι απαντήσεις του δίνονται ιδιωτικά στον Πιλάτο κατά την ανάκριση και ακόμα και τότε οι λέξεις του είναι ελάχιστες επιτρέποντας την εκπλήρωση του σχεδίου της Θείας Οικονομίας.
Η ‘λύση’ βρίσκεται σε ένα έθιμο που προέβλεπε την απελευθέρωση ενός κρατουμένου ως ένδειξη πολιτικής συμφιλίωσης των Ρωμαίων με τους Εβραίους κατά τη μεγάλη εορτή του Πάσχα. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος αναφέρει σχετικά: «Κατὰ δὲ ἑορτὴν ἀπέλυεν αὐτοῖς ἕνα δέσμιον, ὅνπερ ᾐτοῦντο. Ἦν δὲ ὁ λεγόμενος Βαραββᾶς μετὰ τῶν συστασιαστῶν δεδεμένος, οἵτινες ἐν τῇ στάσει φόνον πεποιήκεσαν. Καὶ ἀναβοήσας ὁ ὄχλος ἤρξατο αἰτεῖσθαι καθὼς ἀεὶ ἐποίει αὐτοῖς. Ὁ δὲ Πιλᾶτος ἀπεκρίθη αὐτοῖς λέγων· θέλετε ἀπολύσω ὑμῖν τὸν βασιλέα τῶν Ἰουδαίων; Ἐγίνωσκε γὰρ ὅτι διὰ φθόνον παραδεδώκεισαν αὐτὸν οἱ ἀρχιερεῖς. Οἱ δὲ ἀρχιερεῖς ἀνέσεισαν τὸν ὄχλον ἵνα μᾶλλον τὸν Βαραββᾶν ἀπολύσῃ αὐτοῖς. Ὁ δὲ Πιλᾶτος ἀποκριθεὶς πάλιν εἶπεν αὐτοῖς· τί οὖν θέλετε ποιήσω ὃν λέγετε τὸν βασιλέα τῶν Ἰουδαίων; Οἱ δὲ πάλιν ἔκραξαν· σταύρωσον αὐτόν. Ὁ δὲ Πιλᾶτος ἔλεγεν αὐτοῖς· τί γὰρ ἐποίησε κακόν; οἱ δὲ περισσοτέρως ἔκραξαν· σταύρωσον αὐτόν. Ὁ δὲ Πιλᾶτος βουλόμενος τῷ ὄχλῳ τὸ ἱκανὸν ποιῆσαι, ἀπέλυσεν αὐτοῖς τὸν Βαραββᾶν, καὶ παρέδωκε τὸν Ἰησοῦν φραγελλώσας ἵνα σταυρωθῇ.» (Κατά Μάρκον κεφ.ΙΕ 6-15)
Ο Βαραββάς ανήκε στο αντάρτικο σώμα των ζηλωτών που στόχο του είχε την ανατροπή του ρωμαϊκού ζυγού. Ο Μεσσίας γι αυτούς ταυτιζόταν με τον απελευθερωτή ηγέτη που η παρουσία του θα εξασφάλιζε την επιτυχία τους. Η πνευματική αποκάλυψη του Ιησού φαίνεται να μη γίνεται αντιληπτή από τους ζηλωτές όπως και από ένα μεγάλο κομμάτι του εβραϊκού όχλου. Το κατηγορητήριο του Βαραββά προέβλεπε τη θανατική καταδίκη του, καθώς στασίασε εναντίον των Ρωμαίων και διέπραξε φόνο. Με την επιρροή των αρχιερέων ο όχλος υποστηρίζει με πάθος τον Βαραββά επιδιώκοντας την ελπίδα της απελευθέρωσης του από τα επίγεια δεσμά και εγκαταλείπει την ελπίδα της αιώνιας σωτηρίας του καταδικάζοντας τον Ιησού. Η δίκη τελειώνει με ανακοίνωση από του βήματος της απόφασης. Ο Βαραββάς απελευθερώνεται αμέσως και ο Ιησούς οδηγείται στην αυλή του πραιτορίου όπου υφίσταται τον μαρτυρικό βασανισμό με το φραγγέλιο, που ήταν μαστίγιο με δερμάτινους ιμάντες στις άκρες των οποίων υπήρχαν βαριά ή αιχμηρά αντικείμενα. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος περιγράφει τα Πάθη: «Οἱ δὲ στρατιῶται ἀπήγαγον αὐτὸν ἔσω τῆς αὐλῆς, ὅ ἐστι πραιτώριον, καὶ συγκαλοῦσιν ὅλην τὴν σπεῖραν·νκαὶ ἐνδύουσιν αὐτὸν πορφύραν καὶ περιτιθέασιν αὐτῷ πλέξαντες ἀκάνθινον στέφανον,καὶ ἤρξαντο ἀσπάζεσθαι αὐτόν. Χαῖρε ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων· καὶ ἔτυπτον αὐτοῦ τὴν κεφαλὴν καλάμῳ καὶ ἐνέπτυον αὐτῷ, καὶ τιθέντες τὰ γόνατα προσεκύνουν αὐτῷ.»(Κατά Μάρκον κεφ.ΙΕ 16-19)
Από την αυλή του πραιτορίου, τον τόπο όπου γνώρισε το μίσος και την αδικία των ανθρώπων, ο Ιησούς εξέρχεται για να ακολουθήσει τον δρόμο προς τον Γολγοθά. Η πίστη του λαού του στο όραμα του Μεσσία αποδείχτηκε αδύναμη να Tον δεχτεί. Φθόνος, φιλοδοξίες, φόβοι και αδυναμίες κράτησαν και ακόμα κρατούν τους ανθρώπους δέσμιους μέσα στις σκοτεινές αίθουσες του νοερού πραιτορίου. Ο Χριστός με την άνοδο του στο Σταυρό και στην ουράνια βασιλεία Του μας καλεί να αγωνιστούμε ως ζηλωτές της πίστης ενάντια στα πάθη μας .
ΚΑΛΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ!
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ