Γράφει ο Σπύρος Παπανικόλας
εκπαιδευτικός Μουσικής
Προπτυχιακός φοιτητής στον Ελληνικό πολιτισμό
Ο 18ος αιώνας είναι η εποχή που προτάσσεται ο φιλελευθερισμός και ο ορθολογισμός. Η κριτική σκέψη είναι αναπόσπαστο κομμάτι της νέας τάσης πραγμάτων και στέκεται ως αντίποδας στο κατεστημένο και τις αξίες που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες περιόδους. Πολλοί παράγοντες συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της αυτής κουλτούρας και την τάση για εξορθολογισμό των πραγμάτων. Παρατηρούνται γενικές ανακατατάξεις στον παγκόσμιο οικονομικό χάρτη που πλέον είναι αδήριτη ανάγκη η οικονομική σκέψη. Από το τέλη του 17ου αιώνα οι χώρες της Β.Δ. Ευρώπης γνωρίζουν οικονομική ανάπτυξη. Μεγάλα επαναστατικά κινήματα ενεργοποιούνται στη Αμερική για τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας τους. Το τρίπτυχο «Ελευθερία , Αδελφοσύνη, Ισότητα» ήταν τα νοήματα που εκφράστηκαν με το ρεύμα του Διαφωτισμού.
Το κείμενο αυτό πραγματεύεται το κίνημα του Διαφωτισμού, την επίδραση που είχε στην υπόλοιπη Ευρώπη καθώς τις νέες ζυμώσεις και αντιλήψεις που αντικαθιστούσαν πλέον το παλιό. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός αποτέλεσε σημαντικό μέρος της ραχοκοκαλιάς του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Οι εξελίξεις στη Γαλλία με τα νέα προοδευτικά ρεύματα και την αποτίναξη του «παλιού» διέγειραν το ενδιαφέρον της υπόλοιπης Ευρώπης με αποτέλεσμα να υιοθετηθούν νέες ιδέες και απόψεις. Αυτές τις αντιλήψεις ενστερνίστηκαν οι φωτισμένοι του ελληνικού γένους .
Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός
Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός ως κίνημα εμφανίζεται τον 17ο αιώνα στη Β.Δ. Ευρώπη λίγο πριν από τη Γαλλική επανάσταση. Το κίνημα αυτό ως ανθρωποκεντρικό φαινόμενο διακηρύσσει τα δικαιώματα του ατόμου με φιλελεύθερες απόψεις, αντιμάχεται το Δεσποτισμό, το φανατισμό και γενικότερα κάθε τι που μέχρι πρότινος θεωρούνταν αυθεντία. Μετά την επιστημονική επανάσταση (17ο-18ο αι.), οι αντιλήψεις που υπήρχαν έως τότε αναθεωρούνται ,νέες απόψεις κυρίως ορθολογιστικές συντελούν στη διαμόρφωση του πνεύματος με γνώμονα την ισότητα, την ελευθερία και γενικότερα αποτινάσουν τον ποδηγέτης απο κάθε μορφής αυθεντίας. Η κορύφωση ήρθε με την Γαλλική επανάσταση όπου και το χρονικό όριο του κινήματος είναι το 1789.
Πατέρας του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θεωρείται ο Άγγλος Λοκ. Μαζί με το στοχαστή Καρτέσιο δίνουν έμφαση στη ανθρώπινη σκέψη και τη λογική η οποία σφυρηλατείται μέσω του γνωστικού αντικειμένου. Οι φυσικές επιστήμες ενέπνευσαν τους Διαφωτιστές όπου οραματιζόμενοι την εκλαΐκευση της νέας επιστήμης και τη γοητεία που ασκούσε αυτή. Κορυφαίος εκπρόσωπος ο Νεύτωνας όπου διατύπωσε τους τρεις μνημειώδεις νόμους της κίνησης και τον περισπούδαστο νόμο της βαρύτητας Επιστημονική επιτομή το ηλιοκεντρικό σύστημα κ.α. χρησιμοποιούνται ως αρχές για την αποτίναξη του «πίστευε και μη ερεύνα» και αντικαθιστώντας αυτή τη φράση του μεσαίωνα με τη φράση του Κάντ: «τόλμα να γνωρίζεις».
Ο άνθρωπος μέσω του Διαφωτισμού μπορεί πλέον και αναγνωρίζεται ως ξεχωριστή οντότητα με διαφορετική υπόσταση, βάσει του γνωστικού αντικειμένου του. Η ποικιλία στη διαφορετικότητα και η ξεχωριστή κρίση τον καθιστά αυθύπαρκτη προσωπικότητα που με την ανάλογη καλλιέργεια μπορεί ελεύθερα να παραθέτει απόψεις αλλά και να διεκδικεί ίσο μερίδιο από το θώκο της εξουσίας, με όποιες αλλαγές επιφέρει στο έως τώρα πολιτικό κατεστημένο. Εξοστρακίζει το Δεσποτισμό και ως πολιτική στάση χειραφέτησης, αντιτάσσεται στην αυθεντία.
Ο διανοητικός χαρακτήρας, το πνεύμα της αντίθεσης, η στροφή προς την εγκυκλοπαιδική γνώση και γενικότερα η διεύρυνση των οριζόντων μακριά από το σκοταδισμό και τις ροπές του παρελθόντος, καταδεικνύουν τους Φωτισμένους ως εκπροσώπους μια «νέας θρησκείας».
Η χειμαρρώδης εξέλιξη και η γοητεία του νέου ρεύματος είχε ως αποτέλεσμα τη διαμάχη όπου εκφράστηκε μεταξύ νεωτεριστικών και αρχαίων απόψεων. Ο Αριστοτελισμός παραγκωνίζεται και θεωρείται παρωχημένος και απλοϊκός. Η αισθητική και τα πολιτισμικά στοιχεία του κλασικισμού εκφράζονται σε όλες τις μορφές της τέχνης και οι αξίες παραμένουν και στην ακραία πολιτική αίσθηση του Διαφωτισμού.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και οι μηχανισμοί του
Ο Ελληνικός διαφωτισμός εντάσσεται στο χρονικό διάστημα από τις αρχές του 18ου αιώνα έως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου και τελειώνει με την κήρυξη της Ελληνικής επανάστασης το 1821. Αποτελεί μέρος της ραχοκοκαλιάς του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός δέχτηκε επιρροές από τη Γαλλική παιδεία και τις εξελίξεις από αυτή. Πρέπει να θεωρήσουμε ότι εκείνη την εποχή η Ευρώπη ήταν ενωμένη πνευματικά.
Η Γαλλία ως μήτρα παιδείας του Διαφωτισμού υπήρξε τροφοδότης ιδεών παρόλα αυτά λόγω της πνευματικής ένωσης της Ευρώπης η γνώση ερχόταν πανταχόθεν. Κομβικό ρόλο για την Ελλάδα ανάμεσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και το δυτικό κόσμο, ως υπάλληλοι της Υψηλής Πύλης, για τη μεταφορά ιδεών ρόλο έπαιξαν οι Φαναριώτες που είχαν αξιοσημείωτη γαλλική μόρφωση και ήταν γλωσσομαθείς.
Από τη μεριά των Επτανήσων οι επιρροές που δέχονταν από την Ιταλία διακατέχονταν από τις ίδιες αξίες και αντί προμήθειας της γαλλικής εγκυκλοπαίδειας καλύπτονταν από την έκδοση της Λούκκας και του Λιβόρνου. Παρατηρείται ακμή στις παροικίες της δύσης λόγω του πολιτικού χαρακτήρα που επικράτησε απόρροια του νέου ρεύματος.
Ως γέφυρα πολιτισμού συνέβαλλε στη μεταφορά φρέσκων προωθημένων για την εποχή ιδεών, στην εισαγωγή βιβλίων και γενικότερα στη μετάφραση νεωτερικών έργων.
Πρόδρομος του Ελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε ο Ευγένιος Βούλγαρης. Ο Βούλγαρης μετέφρασε Βολταίρο στα Ελληνικά, παρόλα αυτά όμως θα κρατήσει μια ουδέτερη και περισσότερο εσωστρεφή στάση λόγω του βίου του στη Ρωσία πλάι στην Αικατερίνη. Νεότερος ο Βούλγαρης είχε υιοθετήσει προοδευτικές ιδέες , αναφέρεται σε σύγχρονους δυτικούς φιλοσόφους και δεν ενστερνίζεται τα αρχαία πρότυπα. Άλλη μορφή υπήρξε ο Ιώσηπος Μοισιόδακας ο οποίος μάχεται προκειμένου να επιβάλει τις νεωτεριστικές απόψεις του για την λαϊκή γλώσσα και τη φιλοσοφία.
Οπαδοί του Μοισιόδακα και ενστερνιστές των ιδεών του υπήρξαν ο Δημητράκης Κανταρτζής, Γρηγόριος Κωνστανάς, Ρήγας Βελενστινλής κ.α. Η εκκλησία όμως ως αντίποδας στις νεωτεριστικές απόψεις κρατάει εχθρική στάση και δεν δέχεται τίποτα το «εισαγόμενο» θεωρώντας οτι η Θεία πρόνοια είναι αυτή που επέβαλε τον Τουρκικό ζυγό και οτιδήποτε άλλο προσβάλει τις αρχές της.
Ακόμα και τα αρχαία πρότυπα για τους εκπρόσωπους της εκκλησίας μοιάζουν ως αποτρόπαιες διδαχές. Όλα γίνονται γιατί είναι θέλημα Θεού και φυσικά θα υπάρξει ανταμοιβή στον άλλο κόσμο.
Σημαντική προσωπικότητα ήταν αυτή του Αδαμάντιου Κοραή που σε αυτή την περίοδο αρχίζει να κυριαρχεί, και έχει ως αποτέλεσμα την αντιμαχία των λογίων και τον χωρισμό τους σε στρατόπεδα. Το φαινόμενο της «μάχης των φυλλαδίων» παίρνει διαστάσεις όπου οι προοδευτικοί με τους συντηρητικούς μέσω σειράς φυλλαδίων εκφράζουν τις διαφορετικές απόψεις τους.
Ως ταγοί του Διαφωτισμού τάχθηκαν η νέα «φωτισμένη διανόηση» όπου οι αντιλήψεις ήταν πέρα από στερεότυπα προηγούμενων ιδεών και στεγανών παραδόσεων. Η νέα τάση όπου συσπείρωσε τους διανοούμενους με κοινό στόχο την εναντίωση στην κρατική λογοκρισία αλλά και τη στάση της εκκλησίας.
Ο Βολταίρος και ο Ντιντερώ υιοθέτησαν τις απόψεις διαφόρων μοναρχών οι οποίοι προωθούσαν με πολιτική την πεποίθηση του ότι ήταν Φωτισμένοι. Όλες αυτές οι απόψεις σταδιακά αποκλήθηκαν και ως βάση και μέτρο ήταν η ιδέα της «χρησιμότητας» όπου βάσει αυτού έκριναν τη κοινωνική εφαρμογή των πολιτικών επιλογών από την εξουσία.
Η εξέλιξη και η πορεία του Διαφωτισμού στην Ελλάδα μπορεί να διακριθεί σε τρείς περιόδους: Η πρώτη περίοδος είναι συνδεδεμένη με το όνομα του Βολταίρου και τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, όπου στην πατρίδα του πρώτου μονοπωλούσε το ενδιαφέρον ως σύμβολο ελευθεροσύνης. Η φήμη του και οι απόψεις του δεν άργησαν να περάσουν τα σύνορα. Η δεύτερη περίοδος συνδέεται με την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία όπου αυτή η πνευματικότητα του δυτικού κόσμου δεν άφησε ασυγκίνητο τον Ελληνισμό. Η τρίτη περίοδος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κίνηση των ιδεολόγων. Η ομάδα διανοούμενων, υποστηρικτές της ελευθερίας και για το λόγο αυτό έμειναν μακριά αποδοκιμάζοντας έτσι την πολιτική δράση του Ναπολέοντα.
Η καλλιέργεια του πνεύματος και της λογικής η οποία άρχισε να αναπτύσσεται λόγω της επιρροής από τη δυτική σκέψη γεννάει την ελπίδα για κάτι το νέο. Πλέον οι άνθρωποι δεν φοβούνται τις μεταβολές καθώς νέες ζυμώσεις στο κοινωνικό σύνολο οδηγούν προς την ελπίδα αφήνοντας πίσω τη στατικότητα η οποία δεν καλύπτει τις ανάγκες της νέας εποχής.
Καινούργιες απόψεις εκφράζονται όσον αφορά την πνευματική και γλωσσική ελευθερία. Η Κωνσταντινούπολη ως κέντρο του Ελληνισμού αλλά και τα Επτάνησα που δεν τελούσαν υπό τον Τουρκικό ζυγό υπήρξαν φορείς του ευρωπαϊκού στοχασμού.
Εθνική συνείδηση
Ο Διαφωτισμός ως νέο ρεύμα έφερε πολλές ανατροπές στο μέχρι τότε κατεστημένο τοπίο. Η σύγκριση με το παλιό, οι αναφορές στο παρελθόν κι ο συσχετισμός με τις προηγούμενες συνήθειες ήταν αναπόφευκτες. Η προγενέστερη κατάσταση λογιοσύνης απέχει παρασάγγας από αυτή των νέων ιδεών που κομίζει ο Διαφωτισμός. Το 18ο αιώνα υπάρχει οργασμός έκδοσης βιβλίων που απέχουν από τα θρησκευτικά πρότυπα. Η προσπάθεια αυτή απομάκρυνσης από τη θρησκευτική βούληση είναι συντονισμένη με τη στροφή στην αρχαιότητα.
Στην εύπεπτη αποδοχή των νέων ιδεών συνέβαλε η ύπαρξη υλικών ιχνών του παρελθόντος. Το εμπόριο έπαιξε ρόλο στη σύνδεση με το δυτικό κόσμο καθώς η αναζήτηση και η περιέργεια για την νέα τάξη πραγμάτων που ανακάλυπτε ο τότε κόσμος οδήγησε στο να ταυτιστεί με αυτόν συνειδητά. Πάντα το παρελθόν διέγειρε τη μνήμη καθώς οι δυτικοί με διάφορους τρόπους ερέθιζαν αυτή την αίσθηση σύνδεσης με τα αρχαία αλλά και βυζαντινά πρότυπα π.χ. Μέγας Αλέξανδρος , Όμηρος κ.α.
Ακόμα και στα χρόνια πριν από τη Γαλλική επανάσταση η Γαλλία εξάγει τον θαυμασμό και την αγάπη για τα αρχαία πρότυπα.
Η γλώσσα ως ζωντανός οργανισμός υπόκεινται σε αλλαγές. Νέες έννοιες εμπλουτίζουν το μέχρι τώρα λεξιλόγιο με αποτέλεσμα να αποκτούν διαφορετική σημασία. Σημαντικό ρόλο στην εθνική συνείδηση έπαιξε η ονοματοδοσία του γένους σε Ρωμιούς ,Γραικούς, Έλληνες. Το γένος αυτή την περίοδο είναι απροσδιόριστο και με την ανάλογη συναισθηματική φόρτιση είναι το κατεξοχήν γένος. Η σύνδεση με τις έννοιες των προγόνων γίνεται στην εποχή του Διαφωτισμού.
Η σύνδεση με το παρελθόν επιτεύχθηκε με ακόμα ένα μέσο, την Ιστορία. Η στροφή στη μελέτη της ιστορίας λειτούργησε καταλυτικά στη σύνδεση με την αρχαιότητα. Η εκδοτική δραστηριότητα της εποχής στρέφει το ενδιαφέρον της προς την ιστορία. Ελληνικές εκδόσεις αναβαθμίζουν το περιεχόμενο τους και την ποιότητα προκειμένου να κατακλύσουν τη ελληνική αγορά. Η ιστορία πλέον αποτελεί αγαπητό ανάγνωσμα των Ελλήνων.
Αρχαίες ονοματοδοσίες βρίσκονται στην προτίμηση του κόσμου όπως Αθηνά, Πλάτωνας, Λεωνίδας κλπ ενώ μέχρι πρότινος προτιμούνταν τα ονόματα αγίων.
Το ρεύμα του Διαφωτισμού μπορεί να χαρακτηριστεί ως καινοτομία η οποία έφερε σημαντικές ανατροπές στις μέχρι τότε συνήθειες. Οι νεωτεριστικές απόψεις αντιμάχονται με το Δεσποτισμό και τις καταβολές του μεσαίωνα που ρέπουν προς το τέλος τους καθώς καινούργιες αξίες και έννοιες παίρνουν διαστάσεις χειμάρρου.
Με ποιοτικά χαρακτηριστικά ο Διαφωτισμός στοχεύει στη ανύψωση του πνεύματος, στην ελεύθερη βούληση, στην ατομική ελευθερία και κυρίως στην κριτική ικανότητα μέσω της εγκυκλοπαιδικής γνώσης. Η προγονοπληξία περιορίζεται καθώς νέες προωθημένες απόψεις σκιαγραφούν το νέο ιδεολογικό τοπίο. Αναφορές στο αρχαίο γίνονται μόνο όταν αυτή η σύνδεση είναι απαραίτητη στην τόνωση της εθνικής συνείδησης.
Με την ωρίμανση των χρόνων και μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους βλέπουμε τη στροφή στη μοναρχία, όχι γιατί ο Διαφωτισμός δεν κληροδότησε σημαντικά και αξιόλογα κείμενα, αλλά γιατί δεν υπήρξε η ικανότητα των φορέων στην ίδρυση του ελληνικού κράτους. Η απήχηση του Διαφωτισμού περιορίστηκε σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα ή ακόμα και όσοι υπήρξαν υποστηρικτές του αλλοτριώθηκαν από την ιδέα του ρεύματος των «Φωτισμένων», καθώς καταλάμβαναν θέσεις εξουσίας. Αποτιμώντας τα ιστορικά γεγονότα τις εξελίξεις που μας οδήγησαν στον 20ο αιώνα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε την κλίση της ζυγαριάς. Γεννάται το ερώτημα αν ο πολιτικός φιλελευθερισμός έμεινε ανεκπλήρωτος και αν καλούμαστε να γίνουμε κοινωνοί αυτής της αποτυχίας.
Ευχαριστώ θερμά
την έγκριτη εφημερίδα σας για τη φιλοξενία
Σπύρος Παπανικόλας εκπαιδευτικός Μουσικής
Προπτυχιακός φοιτητής στον Ελληνικό πολιτισμό
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ
Με τον τίτλο Ερμής ο Λόγιος ή Λόγιος Ερμής ήταν γνωστό το δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό στην ελληνική γλώσσα που εκδιδόταν από το 1811 έως το 1821 στην ελληνική παροικία της Βιέννης, φέρνοντας κοντά τους Έλληνες λόγιους της διασποράς. Εμπνευστής του περιοδικού ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής και πρώτος διευθυντής του περιοδικού ο Άνθιμος Γαζής. Θεωρείται ως το σημαντικότερο περιοδικό της περιόδου πριν την έναρξη της ελληνικής επανάστασης, με τους συνεισφέροντες στο περιοδικό να είναι σημαντικοί λόγιοι και διανοούμενοι της ελληνικής κοινότητας
Η Ελλάς Ευγνωμονούσα, Θεόδωρος Βρυζάκης, 1858, Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος
Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής υποβαστάζουν την Ελλάδα. Πίνακας του Θεόφιλου, Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (1911)