ΜΕΡΟΣ Γ’
Το ξέσπασμα της ελληνικής Επανάστασης την άνοιξη του 1821 βρίσκει την Ευρώπη αδιάλλακτη απέναντι σε κάθε επαναστατικό κίνημα ασχέτως κινήτρων. Παρά τις όποιες παραινέσεις και προσπάθειες του, ο Καποδίστριας δεν είχε βρει πρόσφορο έδαφος για αντιστροφή του αρχικού εχθρικού κλίματος. Ο ίδιος ο Τσάρος Αλέξανδρος είχε παύσει τον Ιωάννη Καποδίστρια από τα καθήκοντα του ως υπουργό εξωτερικών υποθέσεων της Ρωσίας αν και τυπικά κατείχε ακόμα το αξίωμα.
Σχετικά με το χρονικό διάστημα κατά το οποίο πραγματοποιήθηκε η Επανάσταση ο Καποδίστριας είχε προβάλλει σοβαρές ενστάσεις. Το 1818 είχε αρνηθεί την πρόταση να γίνει ο ίδιος ο αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας θεωρώντας ότι το έθνος των ελλήνων δεν διέθετε ακόμα την ωριμότητα και την παιδεία για ένα τέτοιο εγχείρημα. Ο ίδιος είχε αποκαλέσει κάποια μέλη της Φιλικής ‘τυχοδιώκτες’ και προειδοποιούσε για την καταδίκη που θα ερχόταν από τις ευρωπαϊκές αυλές, καθώς η μυστικότητα της οργανωτικής αρχής θύμιζε έντονα ‘γιακωβινισμό’. Ωστόσο, μόλις η επανάσταση ξέσπασε στη Μολδοβλαχία χρησιμοποίησε κάθε διπλωματικό όπλο που διέθετε για να ενισχύσει το δίκαιο αίτημα των Ελλήνων για ελευθερία.
Το όνομα του Ιωάννη Καποδίστρια πρωταγωνιστεί στην ελληνική πολιτική σκηνή από το 1827, όταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος τον προτείνει για τη θέση του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος. Με τη θέση αυτή συντάσσεται και ο Δημήτριος Υψηλάντης, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο ίδιος ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο οποίος αργότερα θα οργανώσει τη δολοφονία του. Πράγματι, στις 30 Μαρτίου 1827 η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας όριζε τον Ιωάννη Καποδίστρια πρώτο Κυβερνήτη της Ελλάδος παραχωρώντας του την εξουσία για επτά χρόνια προκειμένου να οργανώσει το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Ο ίδιος γνώριζε ότι για να έχουν αντίκρισμα οι ενέργειες του το αξίωμα του έπρεπε πρώτα να ζητήσει και να λάβει τη στήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων. Έτσι, αποδεχόμενος το νέο του ρόλο μετέβη άμεσα από την Ελβετία, όπου διέμενε από το 1822, στη Ρωσία με την επίσημη αιτιολογία να παραιτηθεί του εκεί αξιώματος του, αλλά ανεπισήμως για να βολιδοσκοπήσει τις προθέσεις του Τσάρου για την Ελλάδα. Από εκεί φεύγει στη συνέχεια για την Αγγλία, όπου η άφιξη του συμπίπτει με το θάνατο του φιλέλληνα Κάνιγκ και τυχαίνει ψυχρής υποδοχής. Θερμότερη ήταν η υποδοχή που έλαβε στη Γαλλία.
Στην Ελλάδα ο νέος Κυβερνήτης φτάνει τον Ιανουάριο του 1828. Η κατάσταση της Ελλάδος ήταν σαφώς τραγική. Οικονομία πτωχευμένη, πολιτικές έριδες μεταξύ των φατριών στον απόηχο του εμφυλίου και η επανάσταση σε άμεσο κίνδυνο. Εργατικός και οργανωτικός ανέλαβε χωρίς περεταίρω χρονοτριβή τα καθήκοντα του.
Εξετάζοντας ενδελεχώς την κατάσταση όρισε τους άξονες της πολιτικής του. Επειδή οι τομές που προβλέπονταν για να συσταθεί και να λειτουργήσει το νέο κράτος απαιτούσαν την πλήρη ελευθερία αποφάσεων από τον Κυβερνήτη, ζήτησε και έλαβε την αναστολή του Συντάγματος. Το μοναδικό πολιτικό όργανο που συνεπικουρούσε την κυβερνητική του πολιτική ήταν το Πανελλήνιον, ένα 27μελές σώμα που λειτουργούσε συμβουλευτικά.
Στόχος του Καποδίστρια ήταν η διαμόρφωση δομών και θεσμών. Πρώτα όμως έπρεπε να δώσει ένα οριστικό τέλος στον εμφύλιο ξεκαθαρίζοντας πως δεν θα υπέκυπτε σε κανέναν εκβιασμό συμφερόντων.
Πρώτο του καθήκον ήταν η δημιουργία ευνομούμενης πολιτείας. Ανέλαβε προσωπικά τη στελέχωση και οργάνωση των δικαστηρίων για την τήρηση του Νόμου. Σχετικά με την οικονομία, ζήτησε τη βοήθεια του Εϋνάρδου, οποίος ήταν Ελβετός τραπεζίτης και παλαιός φίλος του Καποδίστρια. Στην Ελλάδα από το 1821 έως το 1828 κυκλοφορούσαν συγχρόνως τουρκικά και κάθε είδους ξένα νομίσματα καθιστώντας κάθε συναλλαγή εξαιρετικά δύσκολη. Αφού πρώτα ίδρυσε το Εθνικό Νομισματοκοπείο, ο Κυβερνήτης απέσυρε από την κυκλοφορία τα ξένα νομίσματα και καθιέρωσε το Φοίνικα ως εθνικό νόμισμα. Το χρέος του εξωτερικού δανεισμού ανερχόταν στα 2.800.000 λίρες στερλίνες και το εσωτερικό χρέος στα 30.000.000 φράγκα. Προς εξυγίανση των οικονομικών δεδομένων ίδρυσε το πρώτο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα της χώρας, την Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα. Ωστόσο, η χώρα βρισκόταν ακόμα σε πόλεμο, γεγονός που απομυζούσε τουλάχιστον το 70% των εθνικών πόρων. Από τα πρώτα μέτρα που έλαβε ήταν η πάταξη της τοκογλυφίας και της πειρατείας, που ανθούσαν, και η προσέλκυση ξένων επενδυτών στη χώρα. Συχνά αναζητούσε ενίσχυση από τους Έλληνες και Φιλέλληνες του εξωτερικού. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα της επιστολής που ο ίδιος συνέταξε: «…’Αρτου και χρημάτων ανάγκην έχομεν. Εγώ εκ των λειψάνων της μικράς μου περιουσίας έδωκα ήδη. Κάμετε και εσείς, Κύριοι παν ό,τι δύνασθε προς βοήθειάν μας, στέλλοντες σίτον, αραβόσιτον, όρυζα και άλευρα και ό,τι εξοδεύσετε θα σας πληρωθεί εν καιρώ και παρά της Εθνικής Τραπέζης. Θαρσείτε Κύριοι ότι η Θεία Πρόνοια δεν θέλει μας εγκαταλείψει. Αλλά θυμηθείτε συγχρόνως ότι αυτή τους κόπους σας ευλογήσασα και βίους καλλίστους εξασφαλίσασα εις υμάς, σας προετοίμασε να αισθάνεσθε χαράν και ικανοποίησιν εις την εκπλήρωσιν των οφειλομένων προς την Ελλάδα».
Όμως, το προσωπικό στοίχημα του Καποδίστρια φαίνεται ότι ήταν η παιδεία των Ελλήνων. Η πολύχρονη Επανάσταση και ο εμφύλιος είχαν αφήσει πίσω τους πολλές πληγές. Ο αριθμός των ορφανών παιδιών ήταν μεγάλος και για την περίθαλψη τους ο Κυβερνήτης ίδρυσε το Ορφανοτροφείο στην Αίγινα. Προκειμένου να αντιμετωπίσει τα πολύ υψηλά ποσοστά αναλφαβητισμού κι επειδή οι ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό ήταν μεγάλες, ίδρυσε τα αλληλοδιδακτικά σχολεία. Επίσης, αναγνωρίζοντας πως η γεωργία ήταν η βασική πηγή της οικονομίας στον ηπειρωτικό χώρο, μερίμνησε για την ίδρυση Γεωργικής Σχολής στην Τίρυνθα, ώστε οι νέοι αγρότες να καλλιεργούν τη γη συστηματικά και αποδοτικότερα και εισήγαγε νέες καλλιέργειες, όπως η πατάτα.
Η ίδρυση Πανεπιστημίου δεν ήταν ακόμα εφικτή και πολλοί κατηγόρησαν τον Καποδίστρια γι αυτό. Όμως, οι ελλείψεις ήταν πολλές τόσο σε υποδομές όσο και στο διδακτικό προσωπικό που θα στελέχωνε έναν τέτοιο θεσμό. Ναυτική Σχολή, Εκκλησιαστική Σχολή, Σχολή Ευελπίδων, αναδιοργάνωση και εξυγίανση του στρατού, ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων από τον πόλεμο πόλεων, κατασκευή ναυπηγείων στον Πόρο και το Ναύπλιο και χορήγηση δανείων στους νησιώτες για την αγορά πλοίων είναι μερικά μόνο από τα έργα του. Επίσης, με στόχο την ορθότερη διοίκηση του κράτους ίδρυσε Ταχυδρομική Υπηρεσία και Στατιστική Υπηρεσία, ώστε να απογραφεί ο πληθυσμός.
Ο Ιωάννης Καποδίστριας αναλαμβάνοντας το τιτάνιο έργο της σύστασης κράτους εκ του μηδενός αφοσιώθηκε πλήρως στο σκοπό του κυβερνώντας συχνά με σιδηρά πυγμή. Η πολιτική γραμμή και η κρατική οργάνωση που θέσπισε, ακολουθούσαν τα πρότυπα της Ευρώπης. Οι τομές που επέβαλε μέσα στο σύντομο χρονικό διάστημα των τριών ετών, που κυβέρνησε συνολικά, βρήκαν αρκετούς υποστηρικτές, αλλά και πολλούς εχθρούς. Ανάμεσα στους εχθρούς του βρίσκονταν ισχυροί πρόκριτοι και ναυτικοί, που ένιωθαν παραγκωνισμένοι από την εξουσία. Πολλοί ήταν εκείνοι που απαιτούσαν εκλογές και ο Καποδίστριας απαντούσε πως κάτι τέτοιο ήταν προσωρινώς αδύνατο. Τον κατηγόρησαν ότι παραβλέπει τις παραδόσεις και τους θεσμούς που ίσχυαν από την τουρκοκρατία και ότι εισήγαγε θεσμούς και συνήθειες από την Δύση. Στην πραγματικότητα, τα ισχυρά οικονομικά, τοπικιστικά και πολιτικά συμφέροντα σε συνδυασμό με τις προσωπικές φιλοδοξίες των προκρίτων και των καραβοκύρηδων ήταν ο αληθινός εχθρός του Κυβερνήτη. Ανέκαθεν θεωρούσαν τη θέση τους στην εξουσία δεδομένη και μετά την Επανάσταση η όρεξη τους είχε ανοίξει. Με τον Καποδίστρια όμως επικεφαλής το κράτος άρχισε να λειτουργεί αξιοκρατικά και αυτό τους χαλούσε τα σχέδια.
Το 1929, ένα χρόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, οι Υδραίοι οργανώνουν κίνημα εναντίον του Καποδίστρια με επικεφαλής τον Μιαούλη. Ο Καποδίστριας ζητά την βοήθεια Ρώσου ναυάρχου Ρίκορντ, ωστόσο ο Μιαούλης για να αποφύγει τη σύλληψη του ανατινάσσει τα δύο πιο αξιόπλοα πλοία του ελληνικού στόλου, τη φρεγάτα ‘Ελλάς’ και την κορβέτα ‘‘Ύδρα’ . Αντιεξουσιαστικό κίνημα πραγματοποιείται και στη Μάνη, όπου αρνούνται την καταβολή φόρου στο κράτος. Εκεί, την αρχηγία του κινήματος είχε η οικογένεια Μαυρομιχάλη. Η έκρυθμη κατάσταση που παρεμπόδιζε τη συνέχιση του ήδη δύσκολου έργου του έκανε τον Καποδίστρια σκληρότερο απέναντι στους αντιπάλους του. Διέταξε τη σύλληψη του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο οποίος ήταν τότε σε προχωρημένη ηλικία. Στη φυλακή βρίσκονταν επίσης με απόφαση του Κυβερνήτη ο γιος του Γεώργιος και ο αδελφός του Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης. Οι συλλήψεις αποτέλεσαν την αφορμή για να εξελιχθεί η έχθρα σε βεντέτα. Κινούμενοι προς εκδίκηση το πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου 1831 και ώρα 5:35 οι Κωνσταντίνος και Γεώργιος Μαυρομιχάλης δολοφονούν εν ψυχρώ τον Ιωάννη Καποδίστρια την ώρα που προσερχόταν στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος στο Ναύπλιο. Μαζί του βρισκόταν ο μονόχειρας κρητικός σωματοφύλακας του Γ. Κοζώνης, ο οποίος πρόλαβε να πυροβολήσει τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη τραυματίζοντας τον. Ο κόσμος, που ήταν συγκεντρωμένος στο σημείο, αποτελείωσε τον τραυματία λιντσάροντας τον κι έπειτα πέταξε το πτώμα του στο λιμάνι. Ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης κατέφυγε αρχικά στη Γαλλική Πρεσβεία, όπου παραδόθηκε για να δικαστεί και τελικά εκτελέστηκε λίγες μέρες αργότερα.
Πράγματι, ο Ιωάννης Καποδίστριας άσκησε την εξουσία με τρόπο συγκεντρωτικό για το σύντομο χρονικά διάστημα που κυβέρνησε. Όμως, το μοντέλο εξουσίας συχνά ορίζεται από τις ίδιες τις συνθήκες. Βρήκε μια χώρα διαλυμένη από τον πόλεμο , εξωτερικό αλλά και εμφύλιο. Αναρχία, χάος και ένδεια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά ενός μικρού επαναστατημένου πληθυσμού που αποζητούσε εθνική ύπαρξη και κρατική υπόσταση. Αυτό τον κάλεσαν να κάνει. Όμως, η αποστολή, που κλήθηκε να φέρει εις πέρας με γνώμονα το κοινό συμφέρον και την εθνική σωτηρία, ανακλήθηκε με τον πιο βίαιο τρόπο για την ικανοποίηση προσωπικών συμφερόντων και φιλοδοξιών. Το έργο του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος είναι αναμφισβήτητα μεγάλο και σημαντικό. Όμως, δεν είναι αυτό αποκλειστικά που καθόρισε την ιστορική φυσιογνωμία του. Ο Ιωάννης Καποδίστριας διέθετε μια σπάνια αρετή που διακρίνει μόνο τους αληθινούς ηγέτες. Αυτή είναι η στάθμιση ανάμεσα στο πολιτικό κόστος και την πολιτική ευθύνη. Ο πολιτικός, που υπολογίζει πρωτίστως το πολιτικό κόστος, κλίνει προς τη δημαγωγία και πρώτο του μέλημα είναι να γίνεται αρεστός στο λαό. Ο πολιτικός όμως, που διακατέχεται από τη σπάνια αρετή της πολιτικής ευθύνης, θα προνοήσει για το συμφέρον του λαού μακροπρόθεσμα αδιαφορώντας για την προσωπική του προβολή. Πολλοί θα τον κρίνουν τη στιγμή της απόφασης και πολλούς, βέβαια, θα δυσαρεστήσει. Όμως, όταν θα σταθεί μπροστά στην κρίση της Ιστορίας τότε το ανάστημα του θα είναι ηγετικό. Στην ιστορία της χώρας μας οι πολιτικοί νάνοι είναι πολλοί, όμως πέρασαν και ορισμένοι πολιτικοί γίγαντες στα χνάρια των οποίων οφείλουμε να βαδίσουμε ιδιαίτερα στις σκληρές εποχές που διανύουμε.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ