Μέρος Α’
Ήταν πρωινές ώρες της 27 Σεπτεμβρίου 1831 κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο (9 Οκτωβρίου κατά το Γρηγοριανό), όταν ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδος δολοφονήθηκε εν ψυχρώ έξω από τον Ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος στο Ναύπλιο, καθώς προσερχόταν για τον κυριακάτικο εκκλησιασμό. Οι δολοφόνοι του, Κωνσταντίνος και Γεώργιος Μαυρομιχάλης, τον πυροβόλησαν και τον μαχαίρωσαν θανάσιμα. Οι φατρίες των κοτζαμπάσηδων, των πλοιοκτητών και Φαναριωτών, που επιθυμούσαν τη φυσική εξόντωση του Καποδίστρια, προκειμένου να πάψουν οριστικά το μεταρρυθμιστικό του έργο, είχαν επιτύχει το στόχο τους . Τα τοπικιστικά και εφήμερα συμφέροντα κοντόφθαλμων μικροπολιτικών είχαν καταφέρει να βυθίσουν οριστικά το όραμα μιας προσωπικότητας με ευρωπαϊκό κύρος και διεθνή ακτινοβολία. Ποιος ήταν όμως ο Ιωάννης Καποδίστριας;
Ο Ιωάννης Καποδίστριας γεννήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1776 στην Κέρκυρα και ήταν το έκτο παιδί μιας εκ των αριστοκρατικών οικογενειών του νησιού. Πατέρας του ήταν ο Αντώνιος Μαρία Καποδίστριας (ιταλ. Antonio Maria di Capo d’ Istria, επίθετο προερχόμενο από τον τίτλο ευγενείας του Κόμητος του Ακρωτηρίου της Ιστρίας), ο οποίος ήταν δικηγόρος στο επάγγελμα με πολιτική σταδιοδρομία ως μέλος του Μεγάλου Συμβουλίου του νησιού. Επίσης, διετέλεσε έφορος και πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη και την Αγία Πετρούπολη, όπου τιμήθηκε με τον τίτλο του Ιππότη της Ιερουσαλήμ , ενώ συνέβαλε ως αυτοκρατορικός επίτροπος στη σύνταξη και εφαρμογή του Συντάγματος της Ιονίου Πολιτείας το 1800. Μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια ήταν η Διαμαντίνα Γονέμη, η οποία καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κύπρου. Ήταν αναμενόμενο λοιπόν η ανατροφή του μελλοντικού Κυβερνήτη της Ελλάδας να πραγματοποιηθεί μέσα σε περιβάλλον κοσμοπολίτικο, το οποίο παρείχε τα κατάλληλα ερεθίσματα για λαμπρή πολιτική σταδιοδρομία.
Στα μαθητικά του χρόνια φοίτησε στο μοναστήρι της Αγίας Ιουστίνης, όπου έλαβε γνώση των Λατινικών, Γαλλικών και Ιταλικών και έπειτα συνέχισε τις σπουδές του στη Νομική και τη Φιλοσοφία στη Βενετία. Το 1795 ο νεαρός τότε Ιωάννης μεταβαίνει στην Πάντοβα , όπου σπουδάζει την Ιατρική έως το 1797. Μετά το πέρας των σπουδών του επιστρέφει στην Κέρκυρα, όπου εργάζεται ως ιατρός αφιλοκερδώς. Το 1799, και ενώ ακόμα είναι πολύ νέος, του ανατίθεται η διοίκηση του στρατιωτικού νοσοκομείου.
Πολλές αναφορές υπάρχουν σχετικά με την ένταξη του Καποδίστρια σε κάποια από τις Μασονικές στοές της Ευρώπης κατά το διάστημα των σπουδών του εκεί. Καμία από τις πληροφορίες αυτές δεν είναι ιστορικά επιβεβαιωμένη. Ωστόσο, αξίζει να ειπωθεί το εξής. Την εποχή εκείνη η απολυταρχία στην Ευρώπη, μετά το σοκ των ηγεμόνων από το ξέσπασμα και τις συνέπειες της Γαλλικής Επανάστασης, ήταν ιδιαίτερα ισχυρή. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες ο προοδευτισμός του Διαφωτισμού είχε δώσει τη θέση του στον συντηρητισμό και την οπισθοδρόμηση. Τα ευρωπαϊκά κοινοβούλια ήταν είτε ανύπαρκτα, είτε διέθεταν ελάχιστες αρμοδιότητες με αποτέλεσμα ο λαός να μην έχει καμία αντιπροσώπευση στην εξουσία. Οι μορφωμένοι νέοι σαν τον Καποδίστρια αναζητούσαν διεξόδους πολιτικής έκφρασης και, εφόσον κόμματα απαγορευόταν να συσταθούν, δημιουργούσαν μυστικές οργανώσεις. Για λόγους μυστικότητας και ασφάλειας τα μέλη επικοινωνούσαν με συνθήματα, σύμβολα και κώδικες, όπως συνέβαινε και με τα μέλη της Φιλικής Εταιρίας.
Δύο χρόνια αργότερα, το 1801, τα Επτάνησα περνούν σε καθεστώς αυτονομίας και ο Ιωάννης Καποδίστριας αναλαμβάνει ως ένας εκ των δύο διοικητών της Ιονίου Πολιτείας. Τότε ήταν μόλις 25 ετών. Ωστόσο, οι διπλωματικοί χειρισμοί του σε περιστατικά κρίσεων, όπως μια εξέγερση στην Κεφαλονιά, η ιδιαίτερη οξυδέρκεια του σε συνδυασμό με το ταλέντο του να εφευρίσκει συμβιβαστικές λύσεις, δοκίμασαν τις αντοχές του στον χώρο της πολιτικής και της διοίκησης αποδεικνύοντας τον ικανότατο. Χάρη σε προσωπικές του υποδείξεις και σχεδιασμούς ψηφίστηκε στην Κέρκυρα το 1803 ένα πιο φιλελεύθερο και δημοκρατικότερο Σύνταγμα της Ιονίου Πολιτείας. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την άμεση αντίδραση της συντηρητικής Ευρώπης που έστειλε εκπρόσωπο της, τον Γεώργιο Μοτσενίγου, για να διαμαρτυρηθεί για τις τολμηρές τομές που προέβλεπε ο νέος νομικός χάρτης. Όμως, ο ίδιος αργότερα αναγκάστηκε να υποκλιθεί στο ήθος και τις αρετές του νεαρού διοικητή και μάλιστα στον Καποδίστρια ανατέθηκε έπειτα το αξίωμα το Γραμματέα της Επικρατείας με ομόφωνη απόφαση της Γερουσίας. Στις αρμοδιότητες του ήταν η επικοινωνία και οι διπλωματικές επαφές με το εξωτερικό.
Χαρακτηριστικό είναι ότι σε οποιαδήποτε διοικητική θέση κι αν υπηρετούσε, ο Καποδίστριας έθετε σε προτεραιότητα το θέμα της παιδείας. Η ορθή διοίκηση σε κάθε τομέα απαιτεί συστηματοποιημένη γνώση και ορθολογιστική οργάνωση και σε αυτό τον πρωταρχικό ρόλο έχει η παιδεία. Αυτό το δόγμα του το απέδειξε πολλές φορές. Με δική του πρωτοβουλία ιδρύεται η δημόσια σχολή της Δημοκρατίας, στην οποία θα διατελέσει Διευθυντής ο ίδιος το 1806.
Ιδιαίτερα σημαντικός για την πορεία του υπήρξε ο διορισμός του ως έκτακτος επίτροπος στη Λευκάδα το 1807. Στόχος ήταν να αμυνθεί το νησί από την απειλή του Αλή Πασά. Εκεί ο Ιωάννης Καποδίστριας θα έρθει σε επαφή με τους αρματολούς και τους Καπεταναίους. Θα πληροφορηθεί το σχεδιασμό της μελλοντικής επανάστασης των Ελλήνων και θα συγκαλέσει μυστική συνέλευση, στην οποία συμμετείχαν πολλοί και σημαντικοί οπλαρχηγοί, όπως ο Μπότσαρης, ο Κατσαντώνης , ο Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς. Ωστόσο, η αλλαγή του καθεστώτος των Επτανήσων επιβάλλει την άμεση επιστροφή του στην Κέρκυρα και δύο χρόνια αργότερα, το 1809, εισέρχεται στη διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας μετά από πρόσκληση του ίδιου του Τσάρου Αλέξανδρου Α’. Ως κρατικός σύμβουλος της Ρωσίας θα βρεθεί στην Αγία Πετρούπολη, στη Βιέννη, στο Βουκουρέστι, ενώ τιμήθηκε από τον Τσάρο για το έργο του με τον τίτλο του Ιππότη του τάγματος της Αγίας Άννας και με το παράσημο του μεγαλόσταυρου της Αγίας Άννας.
Οι ικανότητες του Ιωάννη Καποδίστρια γίνονται γνωστές στον ίδιο τον Τσάρο Αλέξανδρο, ο οποίος του αναθέτει μια σημαντική αποστολή. Στόχος της μυστικής του αποστολής θα ήταν να αποδεσμεύσει τη διοίκηση της Ελβετίας από την επιρροή και τον έλεγχο της Γαλλίας. Αντίστοιχες βλέψεις, αλλά με στόχο τη χρήση της Ελβετίας ως βάσης για τα στρατεύματα της, είχε και η Αυστρία. Αν και αρχικά ο Καποδίστριας συνεργάστηκε με τους αυστριακούς για να περιορίσουν από κοινού τη γαλλική ισχύ, στην πορεία ο αυστριακός μυστικός διπλωμάτης επεχείρησε να τον παγιδέψει με την υπογραφή κοινής διακοίνωσης που θα επέτρεπε τη διέλευση αυστριακών στρατευμάτων από την Ελβετία. Μετά από αρχική άρνηση του, ο Καποδίστριας υπέγραψε το έγγραφο προς έκπληξη του Τσάρου. Στη συνέχεια όμως εξήγησε και έθεσε σε εφαρμογή το ευφυές του σχέδιο. Ζήτησε από τον Τσάρο να γνωστοποιήσει την διακοίνωση και να την αποκηρύξει. Με αυτόν τον τρόπο οι Ελβετοί θα αντιδρούσαν, οι αυστριακοί θα παρουσιάζονταν ως πραξικοπηματίες και η ρωσική πλευρά ήταν αδύνατο να κατηγορηθεί ως εμπλεκόμενη, καθώς οι μυστικοί διπλωμάτες δεν διαθέτουν εξουσιοδότηση για την υπογραφή τέτοιων εγγράφων. Η διπλωματική νίκη του Καποδίστρια ήταν μεγάλη και αδιαμφισβήτητη. Από αυτόν τον ελιγμό η Ελβετία κέρδισε την ανεξαρτησία της αναδεικνύοντας τον Καποδίστρια σε εθνικό της ήρωα και αστέρα πρώτου μεγέθους στο διπλωματικό στερέωμα της Ευρώπης. Σε ηλικία 37 ετών είχε κατορθώσει εξαιτίας των σπάνιων αρετών του να καταστήσει το όνομα του γνωστό στις αυλές της Ευρώπης. Ωστόσο, η προσωπικότητα του εύκολα δημιουργούσε υποστηρικτές, αλλά και εχθρούς, γεγονός που θα παίξει καθοριστικό ρόλο στο μέλλον του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος.
ΤΕΛΟΣ Α’ ΜΕΡΟΥΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ