επιμέλεια: Αλέκα Σταματιάδη
Μια πολύ ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική παρέμβαση, που αφορά και συνδέει την ιστορία της περιοχής μας με κοινωνικούς προβληματισμούς του σήμερα, εκτίθεται στο λιμάνι της Ελευσίνας και εντάσσεται σε έκθεση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Ελευσίνα 2023».
Πριν λίγες εβδομάδες, «ανακαλύψαμε» το έργο της συμπολίτισσας Πέγκυς Ζάλη, που μας επεσήμανε ότι «χωρίς την αδελφή μου Μαίρη Ζάλη και την Αγγελική και Γιάννη Ζάλη δεν θα είχε πραγματοποιηθεί το έργο» και μας κέντρισε το ενδιαφέρον: μια νέα εικαστικός, από την περιοχή μας, δημιουργεί για την Ελευσίνα και εκθέτει το έργο αυτό, σε έκθεση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης.
Όμως, δεν είναι αυτό μόνο: το έργο της Πέγκυς Ζάλη μας ερευνά ένα από τα «μυστήρια» της σύγχρονης ιστορίας της Ελευσίνας και η ακαδημαϊκή έρευνα, πίσω από το καλλιτεχνικό έργο, δείχνει κάτι πολύ σημαντικό για την ιστορία των γυναικείων κινημάτων στην Ελλάδα αλλά και για την ιστορία της Ελευσίνας: κατά την δεκαετία του 1980, Ελευσίνιες γυναίκες είχαν εκδώσει το πρώτο και μοναδικό στην ελληνική περιφέρεια ανεξάρτητο φεμινιστικό περιοδικό.
Το περιοδικό αυτό ονομαζόταν «Γυναικείοι Ψίθυροι»-τίτλος που δόθηκε και στο έργο που δημιουργήθηκε και εκτίθεται στην Ελευσίνα-Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Με αφορμή το έργο αυτό, μιλήσαμε με την δημιουργό, Αρχιτεκτόνισσα και Εικαστικό, Πέγκυ Ζάλη.
Η Πέγκυ Ζάλη (pegy-zali.com) είναι αρχιτεκτόνισσα και εικαστικός καλλιτέχνης, με σπουδές στην Αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο και μεταπτυχιακό στην Επιμέλεια Σύγχρονης Τέχνης στο Λονδίνο.
Μελετά τις ασταθείς, αντικανονικές και άτυπες συλλογικές διαδικασίες, με την πρακτική της να αναπτύσσεται μέσω συνεργασιών με καλλιτέχνες, επιμελήτριες, ερευνήτριες και “ανειδίκευτους” φίλους. Είναι υποψήφια διδάκτωρ Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έχει παρουσιάσει τη συλλογική της δουλειά σε ατομικές εκθέσεις και αυτόν τον καιρό το έργο της «Γυναικείοι Ψίθυροι» παρουσιάζεται στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα Ελευσίνα 2023.
Η καλλιτεχνική δημιουργία ως χειρονομία ανατροπής
«Το εύρος των πραγμάτων που με ενδιαφέρουν, μας είπε η Πέγκυ Ζάλη, σχετίζεται με τις πρακτικές που μετατοπίζουν τον επίσημο λόγο στον άτυπο δημόσιο χώρο και τον ανεπίσημο λόγο στον θεσμικό χώρο της ακαδημίας και του πολιτισμού.
Αυτή η χειρονομία ανατροπής του τι θεωρείται δόκιμο να παρουσιαστεί σε αυτούς τους χώρους. Με απασχολούν ζητήματα φύλου, μετανάστευσης και όλα αυτά τα σώματα και οι πρακτικές που τοποθετούνται στο περιθώριο».
Το κομβικό σημείο στις συνδέσεις αυτών των μάλλον δύσκολων και κρίσιμων πεδίων της πολιτικής με τον πολιτισμό . «Πολιτική υπάρχει ενυπάρχει σε όλα, από τις καθημερινές δράσεις μας μέχρι και τους θεσμούς και πεδία έρευνας. Στο πολιτισμό όπως και στην αρχιτεκτονική, είναι ακόμα πιο σκληρή η παρουσία της καθώς μπορεί είτε να καλυφθεί είτε να λειανθεί χρησιμοποιώντας προφάσεις από αισθητικές μέχρι και λειτουργικές. Οποιαδήποτε σκέψη ή υλοποίηση πάντα υπάρχει μια αρχή, ένα ιδεώδες».
Οι «Γυναικείοι Ψίθυροι» στο λιμάνι της Ελευσίνας 2023
Η «Πολιτιστική» ήταν η αφορμή για να δημοσιευθεί ένα μέρος της δημιουργού, ως εικαστικό έργο στον δημόσιο χώρο, καθώς «τρέχει» εδώ και δύο χρόνια, στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας αλλά και μέσω της καλλιτεχνικής και ερευνητικής ομάδας, που είναι ιδρυτικό μέλος, Εργαστήριο για τα Αστικά Κοινά (neocosmos.gr), μια έρευνα για τα αυτόνομα φεμινιστικά έντυπα του δεύτερου φεμινιστικού κύματος στην Ελλάδα.
Εκεί, εντόπισε ότι στην Ελευσίνα δημιουργήθηκε, εκδόθηκε και κυκλοφόρησε το μοναδικό φεμινιστικό περιοδικό της περιφέρειας, σε όλη την Ελλάδα, αναδεικνύοντας έτσι και μια μοναδικότητα στην κοινωνικοπολιτική ιστορία της πόλης.
Το έργο, που φέρει τον τίτλο «Γυναικείοι Ψίθυροι (1984-1985)», απεικονίζει ένα παγκάκι, που παρουσιάζει τις γυναίκες που εμπνεύστηκαν και ξεκίνησαν το πρώτο αυτό και μοναδικό φεμινιστικό περιοδικό στην περιφέρεια ή επαρχία της Ελλάδας, στην Ελευσίνα. «Εκτίθεται στον χώρο του λιμανιού της Ελευσίνας για να θυμίζει και να φέρνει στο παρόν, πώς οι γυναίκες ανταλλάσσουν γυναικείους ψιθύρους, πάντα, και αυτούς τους ψιθύρους θέλουν να τους κάνουν «φωνές» για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, ιδιαίτερα στις τοπικές κοινωνίες, της Ελευσίνας, της περιφέρειας» αναφέρει η δημιουργός του Πέγκυ Ζάλη.
Μια «μικρή» ιστορία που δείχνει στη μεγάλη εικόνα στο «σήμερα»
Η Ελευσίνα δείχνει ότι έχει ιδιαίτερη ιστορία στο φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα, όπου προς το τέλος του δεύτερου φεμινιστικού κύματος, πολλά ανεξάρτητα έντυπα γυναικών δημιουργήθηκαν και διακινήθηκαν κυρίως στα αστικά κέντρα. Ένα όμως εκδιδόταν στην περιφέρεια και συγκεκριμένα στην Ελευσίνα. Μια αυτόνομη φεμινιστική ομάδα γυναικών, συντελούμενη από τρεις Ελευσίνιες, την Ρούλα, την Ελένη και τη Τασία, δημιούργησαν το έντυπο τους και του έδωσαν το όνομα Γυναικείοι Ψίθυροι (1984-1985) . Το «Γυναικείοι Ψίθυροι» διανεμήθηκε από χέρι σε χέρι αλλά και από τα φεμινιστικά βιβλιοπωλεία της πρωτεύουσας, με πρωτοβουλία των ίδιων των συντακτριών που το παρέδιδαν σε αυτά. Πωλήθηκε σε συμβολικό αντίτιμο για να καλύπτει το κόστος της εκτύπωσης του.
Οι «Γυναικείοι Ψίθυροι» απαρτίζονται από τρία θεματικά τεύχη. Στο πρώτο τεύχος, η εκδοτική ομάδα παρουσιάζει το τρόπο και την ανάγκη που τους δημιουργήθηκε για να ξεκινήσουν ένα φεμινιστικό έντυπο στην Ελευσίνα, το υπόλοιπο είναι αφιερωμένο στην παγκόσμια ημέρα της γυναίκας, που μέσω συνεντεύξεων, ποιημάτων, αποκομμάτων από τα προσωπικά τους ημερολόγια και απομαγνητοφωνημένες συζητήσεις, παραθέτουν το πως οι ίδιες οι ελευσίνιες τη βιώνουν, αν την θεωρούν σημαντική ή όχι, αλλά και αν χρειάζεται τελικά να καταργηθεί.
Το δεύτερο τεύχος, περιέχει καταγραφές περιστατικών βίας εναντίoν των γυναικών, όπως και συμβάντα διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στον επαγγελματικό τους περιβάλλον, που είχαν σημειωθεί στη περιοχή της Ελευσίνας. Στο τέλος του εντύπου, υπάρχουν ανώνυμα γράμματα από τις αναγνώστριες που περιγράφουν τη δύσκολη καθημερινότητα τους.
Το τρίτο τεύχος, είναι ένα αναλυτικό αφιέρωμα στην αντισύλληψη, ένας πλήρης οδηγός για τις μεθόδους γυναικείας αντισύλληψης και μια απομαγνητοφωνημένη συζήτηση μεταξύ ενός γυναικολόγου και της συντακτικής ομάδας του περιοδικού.
Στο τέλος και των τριών τευχών του εντύπου, η συντακτική ομάδα προσκαλεί και άλλες γυναίκες να συνεργαστούν ή και να μοιραστούν, μαρτυρίες, σκέψεις και προβληματισμούς μαζί τους, παραθέτοντας και την ταχυδρομική διεύθυνση της έδρας τους, μιας κατοικίας σε κεντρικό σημείο της Ελευσίνας.
Οι γυναικείες φιγούρες της περιφέρειας στο επίκεντρο
“Στόχος είναι να αναδείξω και να υπογραμμίσω τη κεντρική θέση που θα έπρεπε να κατέχουν, όλα αυτά τα σώματα, οι ροές, οι λειτουργίες και οι διαδικασίες παραγωγής που τοποθετούνται στη “περιφέρεια” οι οποίες αποτελούν και ορίζουν την κοινωνική και οικονομική υποδομή των κέντρων. Αυτό θα επιτευχθεί συμπεριλαμβάνοντας το “περιφερειακό” σώμα και τοποθετώντας το στο κέντρο της πολιτισμικής παραγωγής και δημόσιας ζωής. Να αναδείξει τις πολύ προσωπικές γυναικείες φιγούρες της περιφέρειας, να τις τοποθετήσει ξανά στο κέντρο και να τις συνδέσουμε με ένα παγκόσμιο δίκτυο υλικών και άυλων ροών και μετατοπίσεων”.
Βασικό διακύβευμα του έργου είναι η γεωγραφικά προσδιορισμένη περιφέρεια και η έμφυλη επέκταση της στο δημόσιο χώρο.
Σε κοινωνιολογικό επίπεδο, το έργο τονίζει την αντιστοιχία της γεωγραφικής περιφέρειας με το περιφερειακό υποκείμενο, που συγκροτείται από το γυναικείο σώμα για να υποστηρίξει την κοινωνική και οικονομική κυριαρχία του άλλου.
Οι «Γυναικείοι ψίθυροι» είναι ένα έργο για το Ελευσινιακό δεύτερο φεμινιστικό κίνημα που αγναντεύει το έργο του εικαστικού Τίμοθυ Λασκαράτος, που σχετίζεται με το τρίτο φεμινιστικό κίνημα της Ελευσίνας, μια ξύλινη αποβάθρα που και από εκεί αγναντεύεις τα επόμενα που έρχονται.
Και τι γίνεται σήμερα με τα φεμινιστικά ζητήματα…
Τέλος, καθώς η δημιουργός μελετά θέματα της σχετικά πρόσφατης ιστορίας σχετικά με το φύλο, που σήμερα τίθεται όλο και πιο επιτακτικά στον δημόσιο λόγο, αναπόφευκτα, την ρωτήσαμε αν θεωρεί ότι έχουν γίνει βήματα προόδου στα δικαιώματα των γυναικών στην Ελλάδα.
«Αυτό που σε εκπλήσσει διαβάζοντας αυτά τα έντυπα, όχι μόνο του 1984 αλλά και παλιότερα, είναι ότι όλα ακούγονται πολύ σύγχρονα. Τα περισσότερα από τα προβλήματα των γυναικών, στα έντυπα υπάρχουν ακόμα και σήμερα… Υπάρχουν δύο κατηγορίες εντύπων, αυτά που θέλουν να εισαγάγουν τον ακαδημαϊκό λόγο σε σχέση με ζητήματα φύλου στην ελληνική γλώσσα και σε ένα διευρυμένο κοινό, αυτά είναι είναι κυρίως μεταφρασμένα κείμενα φεμινιστριών από το εξωτερικό, οπότε είναι κάπως πιο ακαδημαϊκά και συγκεκριμένα πολιτικά προτάγματα. Και μετά υπάρχουν τα έντυπα τα οποία γίνονται από τις γυναίκες που δεν έχουν απαραίτητα κάποια εκπαίδευση και έχουν να κάνουν κυρίως με τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην καθημερινότητα τους, οπότε ο λόγος τους είναι πολύ πιο προφορικός και άτυπος. Αυτά που χρησιμοποιούν τον άτυπο λόγο, έχουν σκοπό να συγκεντρώσουν κι άλλες γυναίκες. Δηλαδή να δημιουργηθούν γυναικείες κοινότητες και ομάδες σε σχέση με τα προβλήματα στη καθημερινότητα του και τρόπους επίλυσης.
Σε αυτά τα έντυπα καλούν γυναίκες να στείλουν γράμματα και να πουν πως βιώνουν αυτές τη καθημερινότητα τους
Είναι εδώ όλα αυτά. Το πιο σοκαριστικό από όλα είναι ότι δεν καταλαβαίνεις ότι αυτό το έντυπο έχει γραφτεί το 1984 και θεωρείς ότι μπορούν να είναι ιστορίες γυναικών, σημερινές.
Όχι, λοιπόν, τα προβλήματα των γυναικών δεν έχουν αλλάξει. Έχουν γίνει βήματα σε σχέση με το οικογενειακό δίκαιο και όλες αυτές τις αλλαγές που συνέβησαν το οποίο είναι πολύ σημαντικό. Αλλά σε σχέση με το βίωμα της γυναίκας στην καθημερινότητά της, πώς χρησιμοποιεί τον καθημερινό χώρο, τη ζωή της σε σχέση με την εργασία και την οικία, έχει αρκετές ομοιότητες».