Ὅσοι τὸ χάλκεον χέρι
βαρὺ τοῦ φόβου αἰσθάνονται,
ζυγὸν δουλείας, ἂς ἔχωσι·
θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην
ἡ ἐλευθερία.
Μέρος Β΄
(στην κύρια εικόνα του άρθρου ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, διδάσκων το σκλαβωμένο γένος)
Με αυτούς τους στίχους ο Ανδρέας Κάλβος ορίζει ξεκάθαρα τους παράγοντες που τερματίζουν τη δουλεία και προετοιμάζουν την ελευθερία. Ο φόβος ως έκφραση άγνοιας, υποταγής, αβουλίας και απελπισίας δεσμεύει τον άνθρωπο, τον κρατά υποταγμένο με κάθε μορφής δεσμά, φυσικά και πνευματικά, τα οποία τελικά αποδέχεται αλλοτριωμένος. Αυτή είναι και η απόλυτη ήττα, όταν χάνουμε πια κάθε μνήμη, κάθε επίγνωση της ταυτότητας μας και έτσι παραδομένοι στη μοίρα γινόμαστε τα δειλά θύματα του εκάστοτε δυνάστη. Μόνο η ελευθερία- λέει ο Κάλβος- λυτρώνει από το βαρύ, χάλκινο χέρι του φόβου που μας κρατά δεμένους στο ζυγό.
Όμως αυτή η Ελευθερία, όχι η περιστασιακή αντίδραση στο ζυγό, αλλά η μόνιμη εσωτερική και εξωτερική ανεξαρτησία, έρχεται με όραμα και κυρίως με κόπο. Η αρετή και η τόλμη έχουν την πιο ευεργετική επίδραση στον άνθρωπο σφυρηλατώντας το πνεύμα με αξίες αθάνατες, διδάσκοντας και δείχνοντας το δρόμο για την ανεξαρτησία που περνά απαρέγκλιτα πρώτα από το πνεύμα. Η πνευματική καλλιέργεια, η άρτια ηθική υπόσταση εκφρασμένη μέσα από τον ανθρωπισμό και τον πατριωτισμό, δίνουν στο σκλάβο τη δύναμη που απαιτείται για να σπάσει το ζυγό της δουλείας. Την έκφραση των ιδεών αυτών τη συναντάμε στα λόγια του μεγάλου σκαπανέα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του Κοσμά του Αιτωλού: «Δε βλέπετε όπου το Γένος μας αγρίευσεν από την αμάθεια και εγίναμεν όλοι ωσάν θηρία; Διά τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείο. Να σπουδάζετε κι εσείς αδελφοί… Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους».
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός σε συνδυασμό με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και τις οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές μεταβολές στην Ευρώπη θα προκαλέσουν τις ζυμώσεις που απαιτούνταν για τη διεκδίκηση της ελευθερίας. Στη Αγγλία και τη Γαλλία η γνώση έπαυε να είναι αποκλειστικό προνόμιο της άρχουσας τάξης. Η εκλαΐκευση των επιτευγμάτων της επιστήμης, η αναγνώριση του ανθρώπου ως διαχειριστή της μοίρας του, η δυναμική διεκδίκηση των πολιτικών δικαιωμάτων ταυτίστηκαν με τα έργα του Λοκ, του Βολταίρου, του Μοντεσκιέ και των Εγκυκλοπαιδιστών.
Οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες αυτές κυρίως μέσω των παροικιών στο εξωτερικό. Στην Οδησσό, στη Βιέννη, στην Τεργέστη, στη Βενετία, στη Λειψία, στη Μασσαλία, στο Παρίσι οι Έλληνες δραστηριοποιούνται στο εμπόριο και έρχονται σε επαφή με τις αρχές του φιλελευθερισμού που πνέουν σε όλη την Ευρώπη. Η Ελευθερία είναι το πρώτο, το πλέον αδιαπραγμάτευτο αγαθό, χωρίς το οποίο ένας λαός είναι καταδικασμένος σε αφανισμό.
Ο ελληνισμός της διασποράς εμπνέεται από τις ιδέες αυτές, τις οποίες θεωρεί το θεμέλιο για την επιτυχία ενός νέου απελευθερωτικού αγώνα. Όμως, πριν από τα όπλα αυτή τη φορά θα επιδιώξει τη μόρφωση. Ενισχυμένοι οικονομικά από τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καιναρτζή και από τη γενικότερη άνοδο της αστικής τάξης στην Ευρώπη οι Έλληνες των παροικιών, αλλά και της υπόδουλης πατρίδας στέλνουν τα παιδιά τους στα πιο διάσημα πανεπιστήμια της Δύσης για να μορφωθούν και να ελευθερωθούν πρώτα πνευματικά. Αυτοί θα αποτελέσουν τους διαφωτιστές του Γένους που θα φυτέψουν με τρόπο αποτελεσματικό το σπόρο της Επανάστασης και θα στελεχώσουν τη Φιλική Εταιρεία. Ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Νεόφυτος Δούκας, ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, ο Θεόφιλος Καΐρης είναι μερικοί μόνο από τους Διαφωτιστές που συνέδραμαν με τα έργα ή τη δράση τους στην οργάνωση και στελέχωση της Φιλικής εταιρείας.
Όμως, ο πιο επαναστατικός, ανήσυχος και θερμός θιασώτης της ιδέας του ξεσηκωμού υπήρξε κατά γενική ομολογία ο Ρήγας Βελεστινλής. Γεννήθηκε στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας το 1757 και το πραγματικό του όνομα ήταν Αντώνιος Κυριαζής. Το όνομα Φεραίος του αποδόθηκε μεταγενέστερα από λόγιους μελετητές του έργου του. Εύπορος έμπορος, ο πατέρας του, φρόντισε ο Ρήγας να λάβει επιμελημένη μόρφωση. Μετά από περιπέτειες που είχε με τις οθωμανικές αρχές της Θεσσαλίας εξαιτίας του ανυπότακτου και υπερήφανου χαρακτήρα του, μετέβη για σπουδές στην Κωνσταντινούπολη μετά από πρόσκληση του Ρώσου πρέσβη. Εκεί γνώρισε και συνεργάστηκε με τον πρίγκιπα Αλέξανδρο Υψηλάντη, παππού του μετέπειτα αρχηγού της Φιλικής Εταιρείας. Στη συνέχεια, μεταβαίνει στη Βλαχία ως γραμματέας του ηγεμόνα Νικόλαου Μαυρογένη, προγόνου της Μαντώς Μαυρογένους και έπειτα στη Βιέννη, όπου έρχεται σε επαφή με ομογενείς. Σύντομα, η προσωπική του ακτινοβολία συγκεντρώνει γύρω του έναν κύκλο φίλων και συνεργατών που μοιράζονται από κοινού το όραμα της επανάστασης και τη δημιουργίας του ελληνικού κράτους.
Ο Ρήγας Βελεστινλής
Μέσα στην εκλεπτυσμένη ατμόσφαιρα της αυστριακής πρωτεύουσας ο Ρήγας θα αφεθεί στη μέθη της επαναστατικής ιδέας και με το συγγραφικό του έργο θα προετοιμάσει το έδαφος για την σύσταση της Φιλικής εταιρείας. Στη Βιέννη, στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου τυπώθηκαν το 1797 ο «Θούριος» και το 1796 η «Χάρτα της Ελλάδος». Ο Θούριος, ως εθνεγερτικό κάλεσμα καταγγέλλει τα δεινά της σκλαβιάς και διαδίδει με τη γοητεία του στίχου και της αφηγηματικότητας τα «Δίκαια του Ανθρώπου» και την απόλυτη ανάγκη για μια ζωή με αξιοπρέπεια και ελευθερία. Στην έκδοση του Θουρίου περιλαμβάνεται και μια επαναστατική προκήρυξη και η κυκλοφορία του γίνεται μυστικά. Συγχρόνως, το ποίημα γίνεται τραγούδι στα χείλη των Ελλήνων και μεταδίδεται κρυφά αποδεικνύοντας ότι οι ιδέες δεν γνωρίζουν απαγορεύσεις και περιορισμούς, αλλά αρκεί η πίστη για να διαδοθούν. Στη Χάρτα του ο Ρήγας αποτυπώνει το όραμα του για μια Ελλάδα ελεύθερη στα ίχνη του ένδοξου παρελθόντος της.
Η χάρτα του Ρήγα (κύρια παράσταση και τίτλος)
Το αμιγώς πατριωτικό και επαναστατικό έργο του οδήγησε στη σύλληψη και το βασανισμό του από τις αυστριακές και τις οθωμανικές αρχές. Από τους Αυστριακούς ανακριτές του θεωρήθηκε πράκτορας του Ναπολέοντα, ενώ από τους Οθωμανούς κατηγορήθηκε ως υποκινητής επανάστασης στη Βαλκανική. Μαζί με μια ομάδα φίλων και συνεργατών του στραγγαλίστηκε και το άψυχο σώμα του ρίχτηκε στο Δούναβη. Όμως, η απήχηση του έργου και των ιδεών του εθνομάρτυρα Ρήγα ξεπερνούσε τη φθαρτότητα της φυσικής του παρουσίας. Στα δικά του βήματα θα βαδίσουν τα ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας γνωρίζοντας πια από το παράδειγμα του, ότι η μυστικότητα θα έπρεπε να είναι η αδιαπραγμάτευτη βάση κάθε προοπτικής επαναστατικού αγώνα.
ΤΕΛΟΣ Β’ ΜΕΡΟΥΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ