Στοιχεία, προτάσεις και ανάλυση που μπορεί να μας βοηθήσει στη δύσκολη καθημερινότητα της δεύτερης φάσης της πανδημίας
Γράφει η Μπακαούκα Πέγκυ,
Ψυχίατρος-ψυχοθεραπεύτρια
Τους τελευταίους δέκα περίπου μήνες και συγκεκριμένα από τις 26 Φεβρουαρίου οπότε και επιβεβαιώθηκε το πρώτο κρούσμα του νέου κορωνοϊού COVID-19 στην Ελλάδα, η καθημερινότητά μας έχει αλλάξει με ταχείς έως και «βίαιους» ρυθμούς σχεδόν σε όλους τους τομείς της (εργασία, εκπαίδευση, οικονομία, διαβίωση). Στην αρχή της πανδημίας πρωταρχικής σημασίας ήταν ,φυσικά, για την Πολιτεία και την Επιστημονική κοινότητα η αντιμετώπιση των επιπτώσεων στη σωματική μας υγεία. Ωστόσο, αξίζει σ’ αυτό το σημείο να θυμηθούμε τον ορισμό που διατυπώθηκε στο καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (1946): «η υγεία είναι η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Αγωνιώντας , λοιπόν, πια και για τις υπόλοιπες παραμέτρους, αρχίζουν να έρχονται στη δημοσιότητα τα πρώτα αποτελέσματα των ερευνών για την επίπτωση στην ψυχική υγεία των πολιτών ανά τον κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα συγκεκριμένα.
Μελέτη που χρησιμοποίησε δεδομένα 69 εκατομμυρίων ασθενών στις ΗΠΑ, εκ των οποίων 62354 ήταν περιστατικά COVID-19 , δημοσιεύθηκε στις 9 Νοεμβρίου 2020 στο διεθνές περιοδικό The Lancet και καταδεικνύει την αμφίδρομη σχέση μεταξύ λοίμωξης από COVID-19 και ψυχιατρικών διαταραχών. Πιο συγκεκριμένα, σε ασθενείς που δεν είχαν προηγούμενο ψυχιατρικό ιστορικό η διάγνωση COVID-19 συνδεόταν με αυξημένη επίπτωση (σχεδόν 18%) ψυχικών διαταραχών (κυρίως αγχώδεις διαταραχές, αϋπνία και άνοια σε ηλικίες >65 ετών) τις επόμενες 14-90 ημέρες απ’ τη λοίμωξη σε σχέση με άλλες οργανικές διαταραχές. Αντίστροφα, αν υπήρχε μια ψυχιατρική διάγνωση το προηγούμενο έτος αυτό συνδεόταν με μεγαλύτερη επίπτωση λοίμωξης από κορωνοϊό. Ο κίνδυνος ήταν ανεξάρτητος από τους γνωστούς επιβαρυντικούς παράγοντες σωματικής υγείας για COVID-19, αλλά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε μια κοινή συνιστώσα κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων.
Σε άρθρο που είχε δημοσιευθεί νωρίτερα (1/8/20) στο ίδιο περιοδικό, επισημαίνεται η σύνδεση μεταξύ του κορωνοϊού και του αυξημένου κινδύνου αυτοκτονιών, κρουσμάτων ενδοοικογενειακής βίας, κακοποίησης παιδιών και τοξικοεξαρτήσεων.
Στη διαδικτυακή ημερίδα της Ελληνικής Ψυχιατροδικαστικής Εταιρείας, που πραγματοποιήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2020, η κα Αρτινοπούλου (καθηγήτρια Εγκληματολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο) ανακοίνωσε τα πρώτα αποτελέσματα έρευνας που είχε σκοπό να εξετάσει αν οι δείκτες ενδοοικογενειακής κακοποίησης των γυναικών έχουν αυξηθεί/μειωθεί στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πρώτης απομόνωσης (Μάρτιος-Μάιος 2020). Ποσοστό 36% των γυναικών που συμμετείχε (253 σε 705 σύνολο) απάντησε ότι έχει όντως υποστεί κάποιας μορφής κακοποίηση. Οι μορφές βίας , όμως, είχαν εκδηλωθεί πριν από την έναρξη της πανδημίας και των περιοριστικών μέτρων σε ποσοστό 98,8%. Άρα, αυτό που ουσιαστικά επιδεινώθηκε ήταν το ήδη προϋπάρχον πρόβλημα λόγω της μεγαλύτερης διάρκειας συνύπαρξης θύτη-θύματος εντός της οικίας και της αδυναμίας διαφυγής και όχι το ίδιο το φαινόμενο.
Στην ίδια ημερίδα η κα Τσακλακίδου (Ψυχίατρος, Διευθύντρια ΕΣΥ, Υπεύθυνη Μονάδας Εξαρτήσεων) επιβεβαίωσε τον αντίκτυπο που είχε η πανδημία και η επιβολή των περιοριστικών μέτρων στη χρήση ναρκωτικών παγκοσμίως. Παρατηρείται γενικότερα αύξηση της ήδη υπάρχουσας χρήσης αλλά και των «νέων τοξικομανών». Άλλοι παράγοντες που επηρεάστηκαν δυσμενώς από την κατάσταση αυτή ήταν η εφαρμογή μέτρων επιβολής του νόμου καθώς και των υγειονομικών και κοινωνικών παρεμβάσεων για τη γενικότερη αντιμετώπιση του φαινομένου των ναρκωτικών αφού οι χρήστες δυσκολεύονται να έχουν πρόσβαση στις αναγκαίες υπηρεσίες.
Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το ΑΠΘ σε συνεργασία με τον Πανελλήνιο Ιατρικό Σύλλογο, με επικεφαλής τον καθηγητή Ψυχιατρικής Κωνσταντίνο Φουντουλάκη και διεξήχθη κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας (11 Απριλίου- 1 Μαΐου), με συμμετοχή 3399 ανθρώπων ηλικίας 18-69 ετών, δημοσιεύθηκε στο διεθνές περιοδικό Journal of Affective Disorders. Τα σημεία κλειδιά της έρευνας αυτής ήταν τα εξής:
- Το ποσοστό της κλινικής κατάθλιψης (και όχι γενικά των καταθλιπτικών συμπτωμάτων) άγγιξε σχεδόν το 10%, έως και σχεδόν τρεις φορές υψηλότερο, σε σχέση με το αναμενόμενο 3-5%.
- Ένας στους τέσσερις ασθενείς με διαγνωσμένη κατάθλιψη υποτροπίασε
- 9% των περιστατικών χωρίς προηγούμενο ιστορικό εμφάνισε το πρώτο επεισόδιο κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της καραντίνας
- Οι πεποιθήσεις σε θεωρίες συνωμοσίας είναι ευρέως διαδεδομένες : το 50% των συμμετεχόντων δέχτηκε σε μέτριο βαθμό κάποια συνωμοσία
- Οι πεποιθήσεις αυτές, λειτουργούν είτε σαν –δυσπροσαρμοστικός- αμυντικός μηχανισμός (μάλλον το πιο πιθανό) είτε σαν αιτία της κατάθλιψης.
Αναλυτικότερα, πέραν της κλινικής κατάθλιψης, σ’ ένα ποσοστό άνω του 40% ήταν παρόντα αγχώδη συμπτώματα (υπό κανονικές συνθήκες το ποσοστό αυτό κυμαίνεται μεταξύ 10-20%) και καταθλιπτικό συναίσθημα. Αυτό που αποτελεί σημαντική πολιτισμική διαφορά για την Ελλάδα και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα παρατήρηση, είναι το γεγονός πως οι λιγότεροι διαπληκτισμοί και η καλύτερη επικοινωνία στις σχέσεις αποτελούν οικογενειακές παραμέτρους που συνδέονται με μεγαλύτερα ποσοστά άγχους, θλίψης, κατάθλιψης αλλά και αυτοκτονικού ιδεασμού. Αυτό ,δηλαδή, μπορεί να σημαίνει ότι οι ισχυρότεροι δεσμοί εντός της ελληνικής οικογένειας και η ευθύνη που συνδέεται με αυτούς ή από την άλλη μεριά η υποστήριξη που προκύπτει από αυτούς και ο φόβος ότι αυτή θα χαθεί συνιστά περισσότερο παράγοντα κινδύνου και όχι προστατευτικό παράγοντα για την κατάθλιψη.
Αν θέλαμε ,πάντως, να τοποθετήσουμε σ’ ένα συνεχές από τη μία πλευρά το φόβο ,ενδιάμεσα το άγχος, το καταθλιπτικό συναίσθημα και τελικά την κλινική κατάθλιψη (και τον αυτοκτονικό ιδεασμό) θα προέκυπτε ένα μοντέλο που ακολουθεί συγκεκριμένα βήματα και για να περάσει από το προηγούμενο στο επόμενο θα πρέπει να δράσουν διάφοροι παράγοντες. Αντίστροφα, υπάρχουν και οι παράμετροι που προστατεύουν την επιδείνωση της συμπτωματολογίας.
Σε αδρές γραμμές, η πανδημία του COVID-19 σαν στρεσσογόνος παράγοντας επιδρά σ’ έναν πυρήνα παραμέτρων του ατόμου (που περιλαμβάνουν τη γενική κατάσταση της υγείας, το φόβο ότι θα νοσήσει από COVID-19, διαπληκτισμούς με άλλα μέλη της οικογένειας) και οδηγεί σε σκέψεις και συναισθήματα φόβου. Σ’ ένα δεύτερο βήμα, η ανάπτυξη του άγχους καθορίζεται από μια πλειάδα διαπροσωπικών παραγόντων (η ποιότητα των σχέσεων στην οικογένεια όπως εξηγήσαμε παραπάνω, η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, το ιστορικό κατάθλιψης και το ιστορικό αυτοκαταστροφής είναι επιβαρυντικοί ενώ η διατήρηση μιας καθημερινής ρουτίνας προστατευτικός). Στη συνέχεια, ο περιορισμός που υφίσταται κανείς λόγω της καραντίνας οδηγεί στην εμφάνιση καταθλιπτικού συναισθήματος. Σ’ αυτό το σημείο, το ιστορικό αποπειρών αυτοκτονίας ιδίως σε νεαρά άτομα, μπορεί να προκαλέσει κλινική κατάθλιψη. Οι θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται εκεί ότι δρουν προστατευτικά καθώς επίσης και η θρησκευτικότητα/ πνευματικότητα , οι οποίες εμποδίζουν τις αυτοκτονικές ιδέες να γίνουν πράξη.
Όσον αφορά τις θεωρίες συνωμοσίας, το ποσοστό των πολιτών που απορρίπτει τη συνωμοσιολογία είναι κάτω του 30%, ενώ το υπόλοιπο 70% έχει κάποια συνωμοσιολογική άποψη (οι μισοί από αυτούς είναι πεπεισμένοι ότι κάποιες θεωρίες ευσταθούν και οι άλλοι μισοί τις συζητούν). Οι πιο παράξενες από αυτές, όπως για παράδειγμα η σχέση του COVID-19 και 5G, ή η εμπλοκή του Θεού ως τιμωρία απολαμβάνουν χαμηλότερη αποδοχή (3% και 5% αντίστοιχα). Ωστόσο, ένα ποσοστό 50% περίπου των συμμετεχόντων στην έρευνα δέχτηκε τουλάχιστον κάποια συνωμοσία που δεν ήταν παράξενη αλλά αντανακλούσε μια κοινωνικοπολιτική αντίληψη του κόσμου, για παράδειγμα τη σκόπιμη απελευθέρωση του ιού ως βιο-όπλου για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας κρίσης. Επίσης, θετική αποδοχή στο 50% των πολιτών έχει το επιχείρημα ότι είναι υπερβολική η θνησιμότητα που παρουσιάζεται και ότι το κάνουν επίτηδες οι κυβερνήσεις για να τρομάξουν τον κόσμο, ενώ ένα 25% είναι απόλυτα πεπεισμένο γι’ αυτό.
Σε εξέλιξη βρίσκεται έρευνα και για τις επιπτώσεις της δεύτερης περιόδου επιβολής περιοριστικών μέτρων. Οι ερευνητές εκτιμούν ότι τα ευρήματα θα κυμανθούν στα ίδια επίπεδα ίσως και λίγο χειρότερα, λόγω της κόπωσης των πολιτών και της αύξησης των οικονομικών προβλημάτων. Ο φόβος του κόσμου είναι επίσης αυξημένος σε σχέση με την προηγούμενη καραντίνα μιας και ο αριθμός των περιστατικών και θυμάτων είναι δραματικά μεγαλύτερος.
Βάσει όλων αυτών των αποτελεσμάτων, προγραμματίζεται ένα σύνολο προτάσεων εξειδικευμένων πάνω στην ψυχική υγεία. Η αναγνώριση των ευπαθών ομάδων και των ευάλωτων πληθυσμών είναι πρωτίστης σημασίας. Στη συνέχεια, η στοχευμένη παρέμβαση θα μπορούσε να περιλαμβάνει την υποστήριξή τους είτε στα πλαίσια τηλε-ψυχιατρικής είτε στα πλαίσια της κοινότητας , κάτι που απαιτεί τη συνεργασία της τοπικής αυτοδιοίκησης και της Α/βάθμιας φροντίδας υγείας.
Το σίγουρο είναι ότι απαιτείται σωστή πληροφόρηση, κριτική σκέψη και ψυχραιμία από τη μεριά των πολιτών , οι οποίοι πρέπει να αναζητούν την κατάλληλη κατεύθυνση από ειδικούς Ψυχικής Υγείας όποτε χρειαστεί, ώστε να ξεπεράσουμε μαζί, ενωμένοι και ισχυροί αυτό το σύγχρονο σκόπελο που λέγεται COVID-19 με το μικρότερο δυνατό κόστος.
Βιβλιογραφία:
Konstantinos NFountoulakisaMaria K.ApostolidoubMarina B.AtsiovabAnna K.FilippidoubAngeliki K.FloroubDimitra S.GousioubAikaterini R.KatsarabSofia N.MantzaribMarinaPadouva-MarkoulakibEvangelia I.PapatriantafylloubPanagiota I.SacharidibAikaterini I.ToniabEleni G.TsagalidoubVasiliki P.ZymarabPanagiotis EPrezerakoscSotirios A.KoupidisdNikolaos K.FountoulakiseGeorge P.Chrousosf Self-reported changes in anxiety, depression and suicidality during the COVID-19 lockdown in Greece Self-reported changes in anxiety, depression and suicidality during the COVID-19 lockdown in Greece , Journal of Affective Disorders Volume 279, 15 January 2021, Pages 624-629
Maxime Taquet, PhD, Sierra Luciano, BA, Prof John R Geddes, FRCPsych, Prof Paul J Harrison, FRCPsych , Bidirectional associations between COVID-19 and psychiatric disorder: retrospective cohort studies of 62 354 COVID-19 cases in the USA, The Lancet Psychiatry, November 09, 2020
Rogers Jonathan, Chesney Edward , Oliver Dominic, Pollak Thomas, McGuire, Philip Fusar-Poli Paolo AUGUST 01, 2020 Psychiatric and neuropsychiatric syndromes and COVID-19 – LANCET PSYCHIATRY VOLUME 7, ISSUE 8, P664-665,
«Ενδοοικογενειακή βία στην πανδημια», Β. Αρτινοπούλου, Διαδικτυακή Ημερίδα «Η πανδημία COVID-19 και οι ψυχιατροδικαστικές επιπτώσεις της», ΕΨΔΕ
Ζώντας με τον κορωνοϊό, Συγγραφέας: Νίκος Μαρκέτος, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, Μονάδα Οικογενειακής Θεραπείας Ψ.Ν.Α|Τεύχος: Τεύχος 17, Οκτώβριος 2020
«Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών στην πανδημία», Δ. Τσακλακίδου, Διαδικτυακή Ημερίδα «Η πανδημία COVID-19 και οι ψυχιατροδικαστικές επιπτώσεις της», ΕΨΔΕ
«Παιδιά και ενδοοικογενειακές σχέσεις στην εποχή της καραντίνας», Κ. Κώτσης, Διαδικτυακή Ημερίδα «Η πανδημία COVID-19 και οι ψυχιατροδικαστικές επιπτώσεις της», ΕΨΔΕ