Μέρος Α’: Οι απαρχές και οι ιστορικές εξελίξεις
Το τελευταίο διάστημα με αφορμή τις πρόσφατες εξελίξεις πληθαίνουν οι αναφορές στα μέσα μαζικής ενημέρωσης σχετικά με την πορεία του παλαιστινιακού ζητήματος. Στην πραγματικότητα, το σκηνικό της αιματοχυσίας που παρακολουθεί ο πλανήτης να εκτυλίσσεται στη συγκεκριμένη περιοχή της Μέσης Ανατολής δεν είναι πρωτοφανές. Πρόκειται για μια μόνιμα δραματική κατάσταση, που κατά καιρούς γνωρίζει κλιμακούμενες εντάσεις εναλλασσόμενες με σύντομες περιόδους εκεχειρίας, οι οποίες όμως δεν οδηγούν στην εύρεση μιας σταθερής και βιώσιμης λύσης για τους δύο αντίπαλους πληθυσμούς.
Πολλοί υποστήριξαν πως το παλαιστινιακό ζήτημα είναι ‘παιδί’ του Ψυχρού πολέμου, άλλοι ότι είναι μια διαχρονικά άλυτη επιπλοκή του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Ωστόσο, ιστορικά το πρόβλημα έχει βαθύτερες ρίζες . Ανά τους αιώνες η στρατηγικά καίρια θέση του σημερινού Ισραήλ και της Παλαιστίνης γνώρισε αλλεπάλληλες εισβολές με μεγάλα διαστήματα ξένης κατοχής και κυριαρχίας. Η απελευθέρωση και η ανεξαρτησία ήταν πάντα το ζητούμενο για τους πληθυσμούς που κατοικούσαν την περιοχή.
Το 2ο π. Χ. αιώνα το Ισραήλ είναι κομμάτι της αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, δηλαδή του ελληνιστικού βασιλείου που ίδρυσε ο Σέλευκος, ένας από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Στην εποχή του Χριστού η περιοχή βρισκόταν υπό Ρωμαϊκή κατοχή και ήταν μια ακόμα επαρχία του ανατολικού τμήματος της αχανούς ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το παράνομο απελευθερωτικό κίνημα των ζηλωτών επιχειρούσε συχνά με ανοργάνωτο ανταρτοπόλεμο την ανατροπή του ρωμαϊκού ζυγού. Το 66 μ. Χ. οι Εβραίοι επιχειρούν τη μεγάλη εξέγερση κατά των Ρωμαίων. Για 4 χρόνια η Ιερουσαλήμ πνίγεται στο αίμα. Μετρώντας βαριές απώλειες και από τα δυο στρατόπεδα, οι Ρωμαίοι προβαίνουν σε ακρότητες. Καταστρέφουν ολοσχερώς την Ιερουσαλήμ μαζί με τον ναό του Σολομώντα και έτσι ο εβραϊκός λαός χάνει το εθνικό και ιστορικό του κέντρο. Οι γηραιότεροι και οι ανάπηροι σφαγιάζονται και οι νέοι στέλνονται στα κάτεργα της Αιγύπτου. Το γεγονός αυτό δίνει το έναυσμα για τη μεγάλη διασπορά του εβραϊκού πληθυσμού που θα συνεχιστεί για πολλούς αιώνες.
Ακολουθεί ένα ρευστό διάστημα βυζαντινής και περσικής κυριαρχίας στην περιοχή. Ωστόσο, το σκηνικό αλλάζει ολοκληρωτικά στη Μέση Ανατολή ήδη από τις αρχές του 7ου αιώνα με την Αραβική εξάπλωση. Με το ισχυρό ιππικό τους να παραμένει ανίκητο, οι Άραβες κατακτούν οριστικά ως το 640 μ. Χ. τη Συρία, τη Μεσοποταμία, την Αρμενία και την Παλαιστίνη. Έτσι, η περιοχή όπου εκτείνονται σήμερα το Ισραήλ και η Παλαιστίνη κατοικείται από αραβικό πληθυσμό, που θα δημιουργήσει τη δική του παράδοση και κουλτούρα στην περιοχή. Για τους αιώνες που θα ακολουθήσουν η αραβική κυριαρχία στην Ανατολή και την Αίγυπτο είναι αδιαμφισβήτητη. Οι Φατιμίδες Άραβες, που κατέχουν την Ιερουσαλήμ, είναι ιδιαίτερα ανεκτικοί με τους χριστιανούς προσκυνητές, καθώς και οι ίδιοι αναγνωρίζουν σε ένα βαθμό την ιερότητα των Αγίων Τόπων.
Όμως, από τις αρχές του 11ου αιώνα μια νέα δύναμη εμφανίζεται στο προσκήνιο, οι Σελτζούκοι Τούρκοι, οι οποίοι με πρωτοφανή αγριότητα αιφνιδιάζουν τους διασπασμένους Άραβες χαλίφηδες και εξαπλώνουν την κυριαρχία τους στη Μέση Ανατολή. Αποσπούν σημαντικές κτήσεις και από το Βυζάντιο με γεγονός – ορόσημο τη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, που κατέληξε σε συντριπτική ήττα του βυζαντινού στρατού και στην επαίσχυντη αιχμαλωσία του ίδιου του βυζαντινού αυτοκράτορα. Το 1076 και μετά από ισχυρές συγκρούσεις με τους Άραβες οι Σελτζούκοι Τούρκοι καταλαμβάνουν τα Ιεροσόλυμα. Η κυριαρχία τους στην περιοχή είναι ολοκληρωτική και σκληρή. Το προσκύνημα των χριστιανών στους Αγίους Τόπους καθίσταται εξαιρετικά δυσχερές και επικίνδυνο. Το γεγονός αυτό γίνεται γνωστό στις αυλές των ηγεμόνων της Δύσης, οι οποίοι κάτω από την πνευματική αιγίδα του ίδιου του Πάπα αποφασίζουν να δράσουν.
Έτσι, το σκηνικό στη Μέση Ανατολή έμελλε να ανατραπεί εκ νέου στο τέλος του 11ου αιώνα, όταν οι ηγεμόνες της Ευρώπης σχεδιάζουν και πραγματοποιούν από κοινού την Α’ Σταυροφορία. Πρόσχημα στην όλη επιχείρηση ήταν η ανακατάληψη των Αγίων Τόπων από χριστιανικές δυνάμεις και η εκδίωξη των Σελτζούκων. Πέρα από τον ευγενή σκοπό της όμως, η εκστρατεία αποσκοπούσε στην κατάκτηση της Μέσης Ανατολής από τους Δυτικούς και την εκμετάλλευση των πλουσιότατων εμπορικών της οδών. Η Ιερουσαλήμ τίθεται για μια ακόμη φορά στο επίκεντρο ανελέητων μαχών.
Οι Φατιμίδες Άραβες βλέποντας τη διεκδίκηση της περιοχής από τους Δυτικούς επιτίθενται πρώτοι στους Σελτζούκους το 1098 και κατορθώνουν με μεγάλες απώλειες την ανακατάληψη της Αγίας Πόλης. Πιστεύουν πως οι Σταυροφόροι θα αναγνωρίσουν ειρηνικά το νέο καθεστώς και δεν θα προχωρήσουν σε πολιορκία. Πλανώνται όμως και οι Σταυροφόροι αμέσως μόλις φτάνουν στα τείχη της πόλης ξεκινούν σκληρή πολιορκία, η οποία ολοκληρώνεται το 1099 και καταλήγει κυριολεκτικά σε λουτρό αίματος. Άραβες, Εβραίοι αλλά και Χριστιανοί σφαγιάζονται αδιακρίτως. Ιδρύεται το βασίλειο της Ιερουσαλήμ με σύνορα ίδια περίπου με το σημερινό Ισραήλ, τη Δυτική Όχθη και τη Λωρίδα της Γάζας.
Ούτε τότε όμως η περιοχή δε γνώρισε την ειρήνη, καθώς τα γειτονικά αραβικά χαλιφάτα επιχειρούσαν συνεχώς επιθέσεις για την ανακατάληψη της, αφού η Ιερουσαλήμ θεωρείται Ιερή Πόλη και για τους μουσουλμάνους. Μετά από αιματηρές μάχες και συνεχείς πολέμους αμοιβαίας φθοράς η περιοχή περνά άλλοτε στους Άραβες και άλλοτε στους Σταυροφόρους. Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ καταλύεται οριστικά το 1244, όταν κατακτάται από μια νέα δύναμη, τους Οθωμανούς Μαμελούκους, οι οποίοι ήταν στρατιωτικές δυνάμεις μουσουλμάνων δούλων . Όμως, ούτε αυτή η κατάκτηση είναι οριστική εφόσον χριστιανικές δυνάμεις, συγκεκριμένα οι σταυροφόροι του Κυπριακού βασιλείου, θα επιχειρήσουν επιτυχώς την ανάκτηση. Το 1517 όλα τα εδάφη του σημερινού Ισραήλ, της Δυτικής Όχθης και της Λωρίδας της Γάζας μετατρέπονται μαζί με ένα μεγάλο τμήμα της Μέσης Ανατολής σε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θα παραμείνουν σε αυτή την κατάσταση έως την περίοδο της αποικιοκρατίας οπότε θα αποτελέσουν αποικία της Μεγάλης Βρετανίας.
Σε αυτόν τον άνυδρο μα καθαγιασμένο τόπο, όπου το χώμα φέρει τη σφραγίδα του Θεού, το αίμα δεν σταματά να ρέει ποτέ. Κύκλοι αίματος μέσα σε νέους κύκλους αίματος συνθέτουν ένα αναπόδραστο σκηνικό βίας και μίσους. Ισλάμ, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός συνυπάρχουν -σε καμία περίπτωση όμως ειρηνικά- διεκδικώντας την πολύπαθη γη ο κάθε πληθυσμός στο όνομα του δικού του Θεού. Οι Εβραίοι προβάλλουν το ιστορικό δικαίωμα της εθνικής τους καταγωγής, οι Παλαιστίνιοι τη μακραίωνη παρουσία τους στους ίδιους τόπους και οι Χριστιανοί την εξασφάλιση των πνευματικών τους δικαιωμάτων στο λίκνο της πίστης τους. Όλοι είναι ιστορικά δικαιολογημένοι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και πάνω σε αυτό το αδιέξοδο στηρίζονται τα σημερινά τραγικά γεγονότα στη Γάζα. Σε έναν σύγχρονο κόσμο που διεκδικεί ως έμβλημα του την ορθολογιστική προσέγγιση και τον ανθρωπισμό δεν θα έπρεπε να υπάρχει χώρος για τέτοιες ωμότητες. Ποια είναι η λύση; Σίγουρα όχι η γενοκτονία.
ΜΕΡΟΣ Β’ : ΤΟ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΟ ΣΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΔΥΝΑΜΕΩΝ
Η απαρχή του Παλαιστινιακού ζητήματος με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα εντοπίζεται στον 19ο αιώνα. Πρόκειται για μια εποχή μεγάλων πολιτικών και ιδεολογικών ζυμώσεων, που θα οδηγήσει στην άνοδο νέων δυνάμεων και στην πτώση των άλλοτε ισχυρών αυτοκρατοριών. Οι παραδοσιακές αξίες αμφισβητούνται και τη θέση τους παίρνουν νέα ιδεολογικά κινήματα. Ο απόηχος της γαλλικής επανάστασης συνεχίζει να εμπνέει τους οραματιστές και θα ακολουθήσουν οι ριζοσπαστικές και ανατρεπτικές ιδέες του Μαρξισμού, που θα επαναπροσδιορίσουν κάθε έννοια εξουσίας.
Στην Ευρώπη το μονοπώλιο ισχύος των Μεγάλων Δυνάμεων-Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας- κλονίζεται. Στην Ανατολή η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα δημιουργήσει στους αραβικούς πληθυσμούς τάσεις για απελευθέρωση και ανεξαρτητοποίηση. Κοινό χαρακτηριστικό, όμως, ανάμεσα στους δυο αυτούς κόσμους θα αποτελέσει η άνοδος των εθνικισμών. Οι δυτικοί, στο όνομα μιας εξουσιαστικής και φυλετικής ανωτερότητας, θα επιχειρήσουν με το τολμηρό πείραμα της αποικιοκρατίας τη διείσδυση τους στην Ανατολή. Άλλοτε με στρατιωτική παρουσία και άλλοτε με τη δημιουργία σφαιρών επιρροής θα επιχειρήσουν την επιβολή των συμφερόντων τους. Ο πλούτος σε φυσικούς πόρους- όπως το πετρέλαιο- απαραίτητους για την βιομηχανική οικονομία της Ευρώπης, αλλά και η γεωγραφική θέση της Μέσης Ανατολής, που εγγυάται τη μέγιστη εμπορική της σημασία θα την καταστήσουν θέατρο μεγάλων ιστορικών εξελίξεων.
Η εθνικιστική έξαρση του 19ου αιώνα, που θα εμπνεύσει σε άλλους λαούς-συμπεριλαμβανομένου και του ελληνικού- την ανεξαρτητοποίηση και σε άλλους την κατακτητική μανία, δεν θα αφήσει ανεπηρέαστο και των εβραϊκό λαό. Ανέστιοι, δηλαδή χωρίς εθνικό κέντρο, οι Εβραίοι θα επιδιώξουν τη δημιουργία ενός κράτους στα χώματα της ιστορικής τους καταγωγής. Πολιτικά και ιδεολογικά η επιθυμία αυτή του εβραϊκού λαού εκφράστηκε με το κίνημα του Σιωνισμού. Με το όνομα τους να προέρχεται από τον ιερό λόφο της Σιών στην Ιερουσαλήμ, η Σιωνιστές έκαναν γρήγορα σαφή την πρόθεση τους για την κατάληψη των εδαφών της Παλαιστίνης. Για να ενισχύσουν ιδεολογικά το σχέδιο τους, αλλά και για να προσελκύσουν περισσότερους υποστηρικτές από τις απανταχού εβραϊκές κοινότητες, οι Σιωνιστές βάσισαν εν μέρει την ιδεολογία τους στη θρησκεία τους, η οποία συνέδεε άμεσα και αναπόσπαστα τον εβραϊκό λαό με τη γη του Ισραήλ. Σε συνδυασμό με το ρατσισμό, τις διώξεις και τις συνεχείς μετακινήσεις που υφίστατο ανά τους αιώνες ο λαός αυτός, η λύση του Σιωνισμού ενέπνεε την ελπίδα για σταθερότητα και ανάπτυξη. Μια ελπίδα που σύντομα η ίδια η Ιστορία θα αποδείκνυε ουτοπική.
Όμως, κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις και στη συγκεκριμένη περίπτωση απέναντι στα δικαιώματα καταγωγής των Σιωνιστών οι Άραβες της Παλαιστίνης αντέτασσαν τις δικές τους ιστορικές και εθνικές αξιώσεις. Εγκατεστημένοι για σχεδόν μια χιλιετία στην περιοχή είχαν διαμορφώσει τη δική τους πολιτιστική παράδοση, είχαν δεθεί άρρηκτα με τη γη και είχαν υποστεί τις αιματηρές συνέπειες από αμέτρητα κύματα ξένων κατακτητών. Είχαν επιβιώσει ενάντια στις προβλέψεις και μαζί με τον υπόλοιπο αραβικό κόσμο ένιωθαν πως είχε φτάσει η ώρα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και την εθνική αναγέννηση μιας ελεύθερης Παλαιστίνης.
Από το 1882 το σκηνικό στη Μέση Ανατολή αλλάζει με τους Βρετανούς να παρουσιάζονται ως ‘απελευθερωτές’. Το διάστημα αυτό και ως τις αρχές του 20ου αιώνα η Αίγυπτος περνά υπό βρετανικό έλεγχο και ακολουθούν κι άλλες χώρες, όπως η Συρία και η Παλαιστίνη. Οι Εβραίοι παρακολουθώντας την αλλαγή δυνάμεων στην άλλοτε πατρογονική τους γη, υποκινούν διαδικασίες και πραγματοποιούν επαφές για την επανεγκατάσταση τους προσεταιριζόμενοι τις βρετανικές αποικιακές αρχές.
Η απαρχή του Παλαιστινιακού με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα τοποθετείται χρονικά το 1917. Το γεγονός-ορόσημο, που θα σηματοδοτήσει τις εξελίξεις είναι η περίφημη ‘Διακήρυξη Μπαλφούρ’. Συγκεκριμένα, η Βρετανία υποσχόταν ότι μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου θα επέτρεπε και θα υπέθαλπε την εγκατάσταση εβραϊκών πληθυσμών στην Παλαιστινιακή γη. Ευνοούσε, δηλαδή, τη δημιουργία μιας ‘Εθνικής Εστίας’ για τον εβραϊκό λαό, όπως την αποκαλούσε αποφεύγοντας με διπλωματικό τρόπο τη λέξη ‘κράτος’. Τις δεκαετίες του 1920 και 1930 οι Εβραίοι εξαργυρώνοντας τη διακήρυξη Μπαλφούρ αρχίζουν να συρρέουν στην παλαιστινιακή γη και πραγματοποιούν την πρώτη φάση του εποικισμού τους. Οι Παλαιστίνιοι δεν τους αντιμετωπίζουν αρχικά ως απειλή και μάλιστα τους πωλούν μεγάλες εκτάσεις γης. Ωστόσο, τα σχέδια των Σιωνιστών για σταδιακή εξάπλωση του εβραϊκού και ταυτόχρονη συρρίκνωση του παλαιστινιακού στοιχείου αρχίζουν να γίνονται φανερά ήδη από τις αρχές του 1930. Τότε έχουμε και τις πρώτες συγκρούσεις ανάμεσα στους δύο πληθυσμούς. Ο υπόλοιπος αραβικός κόσμος συνειδητοποιεί με τα γεγονότα αυτά τη φθορά που προκαλεί στα εδάφη τους η επικυριαρχία της Βρετανίας. Σταδιακά, συνασπίζονται εναντίον των δυτικών αποικιακών δυνάμεων που απομυζούν τον πλούτο τους και τους στερούν την ανεξαρτησία τους. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι Άραβες θα υποστηρίξουν τις δυνάμεις του Άξονα, τους οποίους εσφαλμένα θεωρούσαν ως απελευθερωτές από τους Βρετανούς.
Από τα μέσα τις δεκαετίας του 1940 και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή θα είναι ραγδαίες περιπλέκοντας περεταίρω την ήδη τεταμένη κατάσταση. Το Παλαιστινιακό ζήτημα θα βρεθεί πολλές φορές στο επίκεντρο των εξελίξεων αυτών χωρίς ποτέ να οδηγηθεί σε κάποια βιώσιμη διευθέτηση και επίλυση του. Παρά την διπλωματική παρουσία και επιρροή ξένων δυνάμεων στην περιοχή το αδιέξοδο θα επιτείνεται με το σταδιακό, αλλά σταθερό εκτοπισμό του παλαιστινιακού πληθυσμού και την παράλληλη εξάπλωση του εβραϊκού. Η ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών καθίσταται πια ουτοπία.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΑΜΟΥΡΗ ΒΟΡΔΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ